ቶጎ

ቶጎ

መንግስቲ

ሲልቫነስ ኦሎምፒዮ ፡ ካብ 1960 ክሳብ 1963 ናይ መጀመርታ ፕረዚደንት ቶጎ

ካብ 2005 ጀሚሩ ፕረዚደንት ፋውረ ግናሲንግቤ

ግናሲንግቤ ኢያደማ ካብ 1967 ክሳብ ዕለተ ሞቱ ኣብ 2005 ገዚኡ።

ፕረዚደንት ብሓሙሽተ ዓመት ብኣድማሳውን ቀጥታውን መሰል ድምጺ ዝምረጽ ኮይኑ፡ ኣዛዚ ዕጡቕ ሓይሊ ኮይኑ፡ ሕጊ ናይ ምጅማርን ባይቶ ናይ ምፍራስን መሰል ኣለዎ ። ፈጻሚ ስልጣን ብፕረዚደንትን መንግስትን እዩ ዝጥቀመሉ። ሓላፊ መንግስቲ ብፕረዚደንት ዝምዘዝ ቀዳማይ ሚኒስተር እዩ።

ንቶጎ ብሓደ ሰልፊ ዝመርሓ ዝነበረ ፕረዚደንት ግናሲንግቤ ኤያደማ ፡ ብ5 ለካቲት 2005 ብወቕዒ ልቢ ዓሪፉ። ብመሰረት ቅዋም ቶጎ፡ ፕረዚደንት ባይቶ ፋምባረ ኦዋታራ ናቻባ ፡ ኣብ ውሽጢ 60 መዓልታት ፕረዚደንታዊ ምርጫ ክሳብ ዝጽዋዕ፡ ፕረዚደንት እታ ሃገር ክኸውን ነይርዎ። ናችባ ካብ ሃገር ወጻኢ ኮይኑ፡ ካብ ፓሪስ ብነፋሪት ኤር ፍራንስ ይምለስ ነይሩ። እቲ ብ Forces Armées Togolaises (FAT) ወይ ዕጡቕ ሓይሊ ቶጎ ዝፍለጥ ሰራዊት ቶጎ ፡ ዶባት እታ ሃገር ብምዕጻው፡ ነታ ነፋሪት ኣብ ቤኒን ክትዓልብ ተገዲዳ። ባይቶ ብምህንድስናዊ ናይ ስልጣን ባዶነት፡ ነቲ ኣብ ውሽጢ 60 መዓልታት ምርጫ ክካየድ ዝጠልብ ዝነበረ ቅዋማዊ ዓንቀጽ ንምእላይ ኣድሚጹ፡ ወዲ ኤያደማ ፋውረ ግናሲንግቤ ፡ ፕረዚደንትነት ወሪሱ ንዝተረፈ ዕድመ ኣቡኡ ኣብ ስልጣን ክጸንሕ ምዃኑ ኣዊጁ። ፋውረ ብ7 ለካቲት 2005 ቃለ መሓላ ፈጺሙ፡ ብዛዕባ እቲ ምትኽኻእ ኣህጉራዊ ነቐፌታታት ኣጋጢምዎ። ሕብረት ኣፍሪቃ ነቲ ምውሳድ ስልጣን ወተሃደራዊ ዕልዋ መንግስቲ ክብል ገሊጽዎ። ኣህጉራዊ ጸቕጢ ’ ውን ካብ ሕቡራት ሃገራት መጺኡ። ኣብ ውሽጢ ቶጎ፡ ተቓውሞ ናይቲ ምውሳድ ስልጣን ኣብ ዝለዓለ ጥርዙ በጺሑ ፡ ካብ 400 ክሳብ 500 ሰባት ሞይቶም። ኣብ ከተማታትን ከተማታትን ብቐንዱ ኣብ ደቡባዊ ክፋል እታ ሃገር ናዕብታት ተኻይዱ። ኣብ ከተማ ኣነሆ ሓፈሻዊ ሲቪላዊ ናዕቢ ስዒቡ ብወተሃደራት መንግስቲ ህልቂት ከምዝተፈጸመ ጸብጻባት ይሕብሩ። ከም መልሲ ናይዚ ድማ ፋውረ ግናሲንግበ ምርጫ ክካየድ ተሰማሚዑ፡ ብ25 ለካቲት ድማ ግናሲንግቤ ካብ ፕረዚደንት ስልጣኑ ተኣልዩ፡ ድሕሪኡ ድማ ነቲ ኣብ ወርሒ ሚያዝያ ነቲ ቤት ጽሕፈት ክወዳደር ዝቐረበ ሕጹይ ተቐቢሉ።

ብ24 ሚያዝያ 2005 ግናሲንግቤ ፕረዚደንት ቶጎ ኮይኑ ተመሪጹ፡ ብመሰረት ወግዓዊ ውጽኢት ድማ ልዕሊ 60% ድምጺ ረኺቡ። ኣብዚ ውድድር ቀንዲ መወዳድርቱ ዝነበረ ኣማኑኤል ቦብ-ኣኪታኒ ካብ ዩኒየን ደስ ፎርስስ ዱ ቸንጅመንት (UFC) እዩ ነይሩ። ብሰንኪ ሕጽረት ሕብረት ኤውሮጳ ወይ ካልእ ናጻ ክትትል ኣብ ምርጫ ዝተፈጸመ ምትላል ተጠርጢሩ። ባይቶ ምክትል ፕረዚደንት ቦንፎህ ዓባስ ፡ ክሳብ ምረቓ ግዝያዊ ፕረዚደንት ገይሩ መዚዙ። ብ3 ግንቦት 2005 ፋውረ ግናሲንግቤ ሓድሽ ፕረዚደንት ኮይኑ ቃለ መሓላ ፈጺሙ፡ ሕብረት ኤውሮጳ ድማ ነቲ ድምጺ ተቓወምቲ ንምድጋፍ ንቶጎ ዝህቦ ዝነበረ ሓገዝ ደው ኣቢልዎ። ፕረዚደንት ናይጀርያን ኣቦ መንበር ሕብረት ኣፍሪቃን Olusẹgun Ọbasanjọ ፡ ኣብ መንጎ እቲ ኣብ ስልጣን ዘሎ መንግስትን ተቓወምትን ድርድር ብምግባር ልፍንቲ መንግስቲ ንምቛም ፈቲኑ፡ ንፕረዚደንት ዛምብያ ነበር ኬነት ካውንዳ ፡ ፍሉይ ልኡኽ ሕብረት ኤውሮጳ ኣብ ቶጎ ክኸውን ብኮሚሽን ሕብረት ኤውሮጳ ምሻሙ ነጺግዎ። ኣብ ወርሒ ሰነ፡ ፕረዚደንት ግናሲንግቤ ንመራሒ ተቓዋሚ ሰልፊ ኤደም ኮድጆ ቀዳማይ ሚኒስተር ገይሮም ሸይሞሞ ነይሮም።

ኣብ ወርሒ ጥቅምቲ 2007 ድሕሪ ምድንጓይ ምርጫ ብተመጣጣኒ ውክልና ተኻይዱ። እዚ ድማ እቶም ውሑድ ህዝቢ ዘለዎም ሰሜን ክንዲ እቶም ዝበዝሐ ህዝቢ ዘለዎም ደቡብ ኣባላት ባይቶ ክቕመጡ ኣኽኢልዎም። እቲ ብፕረዚደንት ዝድገፍ ሰልፊ ራሊ ኦፍ ዘ ቶጎ ፒፕል (RPT) ዝበዝሐ ድምጺ ረኺቡ፡ UFC ካልኣይ ደረጃ ክሕዝ ከሎ፡ እተን ካልኦት ውድባት ድማ ሳዕቤን ዘይብሉ ውክልና ኣለወን ክብላ እየን። ድምጺ ምትላል ክስታት ኣብ ልዕሊ ብሲቪላውን ወተሃደራውን ጸጥታ ኣካላት ዝድገፍ RPT ቀሪቡ። ምስ ህላወ ተልእኾ ተዓዛቢ ሕብረት ኤውሮጳ፡ ዝተሰረዘ ድምጽን ዘይሕጋዊ ድምጽን ተኻይዱ፡ መብዛሕትኡ ኣብ ዕርድታት RPT እዩ። ብዕለት 3 ታሕሳስ 2007 ኮምላን ማሊ ካብ RPT ንኣግቦይቦር ተኪኡ ቀዳማይ ሚኒስተር ኮይኑ ተመዚዙ። ማሊ ብ5 መስከረም 2008 ካብ ቀዳማይ ሚኒስተር ቶጎ ስልጣኑ ተኣልዩ።

ፋውረ ግናሲንግቤ ኣብ መጋቢት 2010 ኣብ ዝተኻየደ ፕረዚደንታዊ ምርጫ ዳግማይ ምርጫ ተዓዊቱ፡ ኣንጻር እቲ ብFRAC (ሪፓብሊካዊ ግንባር ንለውጢ) ዝተባህለ ተቓዋሚ ጥምረት ዝድገፍ ዝነበረ ጂን-ፒየር ፋብረ ካብ UFC 61% ድምጺ ረኺቡ። ተዓዘብቲ ምርጫ "ኣገባባዊ ጌጋታትን" ቴክኒካዊ ጸገማትን ኣስተብሂሎም፡ ተቓወምቲ ድማ ነቲ ውጽኢት ኣፍልጦ ኣይሃቡዎን፡ ዘይስሩዕነት ነቲ ውጽኢት ጸልይዎ ኢሎም። ድሕሪ እቲ ምርጫ በብእዋኑ ኣንጻር ፋውረ ግናሲንግቤ ተቓውሞታት ተኻይዱ ። ኣብ ግንቦት 2010 መራሒ ተቓዋሚ ሰልፊ ጊልክሪስት ኦሎምፒዮ ምስቲ መንግስቲ ናይ ስልጣን ምክፍፋል ስምምዕ ከምዝኣቱ ኣፍሊጡ ነይሩ፡ እዚ ናይ ጥምረት ምድላው ኮይኑ ንዩኤፍሲ ሸሞንተ ሚኒስተራት ዝህብ እዩ። ኣብ ሰነ 2012፡ ጽገናታት ምርጫ፡ ሰልፈኛታት ንመዓልታት ኣብ ሎሜ ናብ ጽርግያ ክወጹ ደሪኽዎም፤ ሰልፈኛታት ናብቲ ናይ 1992 ቅዋም ክምለሱ ሓቲቶም፣ እዚ ቅዋም እዚ ዳግማይ ገደብ ፕረዚደንታዊ ስልጣን ዘቐምጥ እዩ። ኣብ ወርሒ ሓምለ 2012 ቀዳማይ ሚኒስተር ጊልበርት ሆንግቦ ካብ ስልጣኑ ከምዝተኣልየ ተገሊጹ። ድሕሪ መዓልታት ድማ ሚኒስተር ንግዲ ክዌሲ ኣሁመይ-ዙኑ ነቲ ሓድሽ መንግስቲ ክመርሕ ተሰይሙ። ኣብ ተመሳሳሊ ወርሒ፡ ገዛ መራሒ ተቓዋሚ ሰልፊ ዣን ፒየር ፋብረ ብሓይልታት ጸጥታ ተዘሚቱ፡ ብኣሽሓት ዝቑጸሩ ሰልፈኛታት ድማ መሊሶም ኣንጻር እቲ መንግስቲ ዝወሰዶ ስጉምቲ ብግልጺ ተኣኪቦም።

ኣብ ሚያዝያ 2015 ፕረዚደንት ፋውረ ግናሲንግቤ ንሳልሳይ ግዜ ዳግማይ ተመሪጾም። ኣብ ለካቲት 2020 ፋውረ ግናሲንግቤ ዳግማይ ንራብዓይ ፕረዚደንታዊ ዕድመኡ ተመሪጹ። ተቓወምቲ ብናይ ምትላልን ዘይስሩዕነትን ክስታት ነይርዎም። ስድራቤት ግናሲንግቤ ካብ 1967 ጀሚሮም ንቶጎ ይገዝእዋ ኣለዉ፡ እዚ ማለት ድማ ኣብ ኣፍሪቃ ዝነውሐ ግዜ ዝጸንሐ ስርወ መንግስቲ እዩ።

ምምሕዳራዊ ክፍልታት

ሓሙሽተ ዞባታት እታ ሃገርን ርእሰ ከተማታተንን ዘርኢ ካርታ ቶጎ

ቶጎ ኣብ 5 ዞባታት ተኸፋፊላ ብተራኣ ኣብ 30 ፕረፈክቸራት ይምቀላ ። ካብ ሰሜን ክሳብ ደቡብ እተን ዞባታት ሳቫነስ ፣ ካራ ፣ ሴንትራል ፣ ፕላቶን ማሪታይምን እየን ።

ናይ ወጻኢ ዝምድናታት

ፖሊሲ ወጻኢ ቶጎ ዘይተሰለፈ ክኸውን ከሎ፡ ምስ ምዕራብ ኤውሮጳ ብፍላይ ድማ ምስ ፈረንሳን ጀርመንን ታሪኻውን ባህላውን ርክብ ኣለዋ። ቶጎ ንህዝባዊት ሪፓብሊክ ቻይና ፡ ሰሜን ኮርያን ኩባን ኣፍልጦ ትህብ። ኣብ 1987 ምስ እስራኤል ዳግማይ ዝምድና መስሪታ። ቶጎ ንጡፍ ፖሊሲ ወጻኢ ትኽተልን ኣብ ኣህጉራውያን ትካላት ትሳተፍን እያ። ብፍላይ ኣብ ዞባዊ ጉዳያት ምዕራብ ኣፍሪቃን ኣብ ሕብረት ኣፍሪቃን ንጡፍ ’ ዩ።

ኣብ 2017 ቶጎ ንውዕል ሕቡራት ሃገራት ብዛዕባ ምኽልካል ኒዩክለራዊ ኣጽዋር ፈሪማ ። ቶጎ ኣብ 2022 ኣብ ኪጋሊ ሩዋንዳ ኣብ ዝተኻየደ ኣኼባ መራሕቲ መንግስታት ኮመንዌልዝ ምስ ጋቦን ኮይና ናብ ኮመንዌልዝ ኦፍ ኔሽንስ ተጸንቢራ። ሚኒስተር ጉዳያት ወጻኢ ሮበርት ዱሲ ናብ ኮመንዌልዝ ኣብ ምጽንባሩ፡ እታ ሃገር "ዲፕሎማስያዊ፡ ፖለቲካውን ቁጠባውን መርበባ" ከተስፍሕን "ምስ ኣንግሎፎን ዓለም ዝያዳ ጥቡቕ ርክብ ክትፈጥርን" ከምዝፈተነት ገሊጹ።

ወተሃደራዊ ኣገልግሎት

ስብሒ ( ፣ "ዕጡቕ ሓይልታት ቶጎ")፣ ብሰራዊት፣ ሓይሊ ባሕሪ፣ ሓይሊ ኣየርን ጀንደርን ዝቖመ እዩ። ጠቕላላ ወተሃደራዊ ወጻኢታት ኣብ በጀት ዓመት 2005 ብድምር 1.6% ካብ ውሽጣዊ ፍርያት እታ ሃገር . ኣብ ሎሜ ፣ ተሜድጃ፣ ካራ ፣ ኒያምቱጉን ዳፓኦንግን ወተሃደራዊ መደበራት ኣለዉ። ናይ ሕጂ ሓላፊ ጀነራል ስታፍ ብርጋዴር ጀነራል ቲቲክፒና ኣትቻ መሓመድ ኮይኑ፡ ብ19 ግንቦት 2009 ስልጣን ሒዙ። እቲ ሓይሊ ኣየር ብኣልፋ ጀት ዝተዓጠቐ ’ ዩ።

ሰብኣዊ መሰላት

ቶጎ ካብ 1972 ክሳብ 1998ን ካብ 2002 ክሳብ 2006ን ብፍሪደም ሃውስ "ናጻ ኣይኮነትን" ዝብል ስያመ ዝረኸበት ኮይና፡ ካብ 1999 ክሳብ 2001ን ካብ 2007ን ድማ "ብኸፊል ነጻ" ተባሂላ ተመዲባ ኣላ። ብመሰረት ኣብ 2010 ኣብ ኩነታት ዝተመርኮሰ ጸብጻብ ሚኒስትሪ ጉዳያት ወጻኢ ኣመሪካ ፡ ጸገማት ሰብኣዊ መሰላት "ሓይሊ ጸጥታ ካብ መጠን ንላዕሊ ሓይሊ ምጥቃም፡ እንተላይ ስቅያት ፡ ሞትን መጉዳእትን ዘስዓበ፤ ወግዓዊ መቕጻዕቲ ዘይብሉ፤ ተሪርን ንህይወት ኣብ ሓደጋ ዘእቱን ኩነታት ቤት ማእሰርቲ፤ ኢደወነናዊ ማእሰርትን ማእሰርትን" ይርከብዎም ቅድሚ ፍርዲ ንነዊሕ እዋን ዝጸንሕ ጽልዋ ኣብ ልዕሊ መሰላት ብሕታዊነት ዜጋታት፤ ጾታዊ ምዝመዛ ህጻናት ብፍላይ ድማ ኣብ ልዕሊ ስንኩላን ዝፍጸም ሕብረተሰብኣዊ ኣድልዎ፤ ተመሳሳሊ ጾታ ዘለዎም ጾታዊ ርክብ ኣብ ቶጎ ዘይሕጋዊ ኮይኑ ካብ ሓደ ክሳብ ሰለስተ ዓመት ማእሰርቲ ይቕጻዕ።

ታሪኽ

ስነ - ጥንታዊ ርኽበታት ከም ዝሕብሮ፡ ቀቢላታት ሸኽላታት ከፍርዩን ሓጺን ከሰርሑን ከም ዝኸኣሉ ይሕብር። ቶጎ ዝብል ስም ካብ ቋንቋ ኤዌ "ድሕሪ ሩባ" ተባሂሉ ይትርጎም። ካብ መበል 11 ክፍለ ዘመን ክሳዕ መበል 16 ክፍለ ዘመን ኣብ ዝነበረ እዋን፡ ቀቢላታት ናብቲ ዞባ ይኣትዉ ነበሩ: ኤዌ ካብ ምዕራብ: ሚናን ጉንን ድማ ካብ ምብራቕ። መብዛሕትኦም ኣብ ገማግም ባሕሪ ሰፊሮም እዮም። ንግዲ ባሮት ኣትላንቲክ ኣብ መበል 16 ክፍለ ዘመን እዩ ጀሚሩ፣ ንዝቐጸሉ ክልተ ሚእቲ ዓመታት ድማ እቲ ዞባ ገማግም ባሕሪ ንባሮት ዝደልዩ ኤውሮጳውያን ማእከል ንግዲ ኮይኑ፣ ንቶጎን ከባቢኣን " ገማግም ባሕሪ ባሮት " ዝብል ስም ረኺቦም።

ቶጎላንድ ( R. Hellgrewe, 1908)

ብ1884 ኣብ ቶጎቪል ምስ ንጉስ ምላፓ ሳልሳይ ወረቐት ተፈረመ፣ በዚ ድማ ጀርመን ኣብ ልዕሊ ኣብ ገማግም ባሕሪ ዝርከብ መሬት ምክልኻል ከም ዘለዋ ሓቲታ በብቑሩብ ንውሽጢ ሃገር ቁጽጽራ ኣስፍሐት። ዶባታ ብሓይልታት ጀርመን ንውሽጣዊ መሬት ድሕሪ ምሓዙን ምስ ፈረንሳን እንግሊዝን ስምምዓት ድሕሪ ምፍራሙን እዩ ተነጺሩ። ብ1905 እዚኣ መግዛእቲ ጀርመን ቶጎላንድ ኰነት . ህዝቢ እቲ ከባቢ ክሰርሕ፣ ጡጥ፣ ቡንን ካካዎን ከልምዕን ግብሪ ክኸፍልን ተገዲዱ። ንሰደድ ፍርያት ሕርሻ ዝኸውን መንገዲ ባቡርን ወደብ ሎሜን ተሃኒጹ። ጀርመናውያን ሜላታት ምልማዕ ካካዎ ፣ ቡንን ጡጥን ብምትእትታው ነቲ ትሕተ ቅርጺ ኣማዕቢሎምዎ።

ኣብ እዋን ቀዳማይ ውግእ ዓለም ፡ ቶጎላንድ ብብሪጣንያን ፈረንሳን ወሪራ፡ ኣንግሎ-ፈረንሳዊ ኮንዶሚንየም ኣዊጃ። ወፍሪ ቶጎላንድ ኣብ ቀዳማይ ውግእ ዓለም ምዕራብ ኣፍሪቃ ኣብ ዝነበረ ወፍሪ ፈረንሳን እንግሊዝን ኣብ ልዕሊ መግዛእቲ ጀርመን ቶጎላንድ ዘካየዱ ዕዉት ወራር ዘጠቓለለ እዩ። ድሕሪ ወራር ኪዳን ኣብ ነሓሰ 1914 ሓይልታት ጀርመን ተሳዒሮም፡ እቲ መግዛእቲ ብ26 ነሓሰ 1914 ኢዱ ክህብ ተገዲዱ። ብ7 ታሕሳስ 1916 እቲ ኮንዶሚንየም ፈሪሱ ድሕሪኡ ቶጎላንድ ኣብ ዞባታት እንግሊዝን ፈረንሳን ተኸፋፊላ መግዛእቲ ብሪጣንያዊት ቶጎላንድን ፈረንሳዊት ቶጎላንድን ፈጢራ። ብ20 ሓምለ 1922 ዓባይ ብሪጣንያ ንምዕራባዊ ክፋል ቶጎ ከተመሓድር፡ ፈረንሳ ድማ ንምብራቓዊ ክፋል ከተመሓድር ናይ ሊግ ኦፍ ኔሽንስ ስልጣን ተቐበለት። ኣብ 1945 እታ ሃገር ሰለስተ ወከልቲ ናብ ባይቶ ፈረንሳ ናይ ምልኣኽ መሰል ረኺባ።

ድሕሪ ካልኣይ ኲናት ዓለም እዞም ትእዛዛት እዚኣቶም ናይ ሕቡራት ሃገራት ትራስት ቴሪቶሪታት ኮይኖም ። ነበርቲ ብሪጣንያዊት ቶጎላንድ ኣብ 1957 ናብ ጎልድ ኮስት ከም ኣካል ናይታ ናጻ ሃገር ጋና ክጽንበሩ ኣድሚጾም ። ፈረንሳዊት ቶጎላንድ ብ1959 ኣብ ውሽጢ ሕብረት ፈረንሳ ርእሰ-ምምሕዳር ዘለዋ ሪፓብሊክ ክትከውን ከላ፡ ፈረንሳ ድማ ንመከላኸሊ፡ ዝምድናታት ወጻኢን ፋይናንስን ናይ ምቁጽጻር መሰል ዓቂባ።

ናጽነት

ሪፓብሊክ ቶጎ ብዕለት 27 ሚያዝያ 1960 ተኣዊጃ። ኣብ 1961 ኣብ ዝተኻየደ ናይ መጀመርታ ፕረዚደንታዊ ምርጫ ፡ ሲልቫነስ ኦሎምፒዮ ቀዳማይ ፕረዚደንት ኮይኑ፡ ኣብቲ ብተቓወምቲ ዝተኣገደ ምርጫ 100% ድምጺ ረኺቡ። ብ9 ሚያዝያ 1961 ቅዋም ሪፓብሊክ ቶጎ ተቐበለ፣ ብመሰረት እዚ ድማ እቲ ላዕለዋይ ሓጋጊ ኣካል ሃገራዊ ባይቶ ቶጎ እዩ ነይሩ። ኣብ ታሕሳስ 1961 መራሕቲ ተቓወምቲ ውድባት ጸረ መንግስቲ ውዲት ኣዳልዮም ተባሂሎም ስለዝተኸሰሱ ተኣሲሮም። ኣብ ምፍራስ ተቓወምቲ ውድባት ዝምልከት ኣዋጅ ወጺኡ። ኦሎምፒዮ ምስ ሕቡራት መንግስታት ኣመሪካን ዓባይ ብሪጣንያን ምዕራብ ጀርመንን ምትሕብባር ብምፍጣር ኣብ ፈረንሳ ዝነበረ ጽግዕተኛነት ንምንካይ ፈተነ . ድሕሪ ኲናት ኣልጀርያ ካብ ስልጣኖም ዝተኣልዩ ወተሃደራት ፈረንሳ ነጺጉ ኣብ ሰራዊት ቶጎ ቦታ ክረኽቡ ዝፈተኑ ወተሃደራት ፈረንሳ ነጺጉ። እዚ ረቛሒታት ’ ዚ ኣብ መወዳእታ ብ13 ጥሪ 1963 ወተሃደራዊ ዕልዋ መንግስቲ ኣስዒቡ ኣብቲ እዋን ’ ዚ ብመሪሕነት ሳጅን ግናሲንግቤ ኤያደማ ብጉጅለ ወተሃደራት ተቐቲሉ ። ኣብ ቶጎ ኣዋጅ ህጹጽ እዋን ተኣዊጁ። እቲ ወተሃደራዊ ሓይሊ ስልጣን ንኒኮላስ ግሩኒትዝኪ ዝምራሕ ግዝያዊ መንግስቲ ኣረኪቡ። ኣብ ግንቦት 1963 ግሩኒትዝኪ ፕረዚደንት እታ ሪፓብሊክ ኮይኑ ተመሪጹ። እቲ ሓድሽ ኣመራርሓ ምስ ፈረንሳ ዝምድና ናይ ምምዕባል ፖሊሲ ተኸቲሉ። ቀንዲ ዕላምኡ ኣብ መንጎ ሰሜንን ደቡብን ዝነበረ ምፍልላይ ንምድኻም፡ ሓድሽ ቅዋም ምእዋጅን ብዙሕ ውድባዊ ስርዓት ምትእትታውን እዩ ነይሩ።

ብ13 ጥሪ 1967 ኤያደማ ግናሲንግቤ ንጉሩኒትዝኪ ብደም ዘይብሉ ዕልዋ መንግስቲ ኣውሪዳ ፕረዚደንትነት ሒዙ። ንሱ ሰልፊ ሰልፊ ህዝቢ ቶጎ ፈጢሩ ፣ ንጥፈታት ካልኦት ፖለቲካዊ ውድባት ኣጊዱ ኣብ ሕዳር 1969 1 ሰልፊ ስርዓት ኣተኣታትዩ። ኣብ 1979ን 1986ን ዳግማይ ተመሪጹ። ኣብ 1983 መደብ ፕራይቬታይዜሽን ተጀሚሩ ኣብ 1991 ድማ ካልኦት ፖለቲካዊ ውድባት ተፈቒዱ። ኣብ 1993 ሕብረት ኤውሮጳ ነቲ ሽርክነት ኣቋሪጽዎ፡ ኣብ 1993፡ 1998ን 2003ን ዳግማይ ምርጫ ኤያደማ፡ ስልጣን ምምንዛዕ እዩ ኢሉ ገሊጽዎ። ኣብ ሚያዝያ 2004 ኣብ ብራስለስ ኣብ መንጎ ሕብረት ኤውሮጳን ቶጎን ብዛዕባ ዳግማይ ምትሕግጋዝ ዝርርብ ተኻይዱ።

ኣብ 2017–18 ቶጎውያን ኣንጻር እቲ ን50 ዓመታት ዝቐጸለ ምሕደራ ስድራቤት ግናሲንግቤ ተቓውሞኦም ኣስሚዖም

ኤያደማ ግናሲንግቤ ብሰንበት 5 ለካቲት 2005 ዓ.ም.ፈ. ወተሃደራት ንወዱ ፋውረ ግናሲንግቤ ከም ፕረዚደንት ምቕማጡ ብዘይካ ካብ ፈረንሳ ኣህጉራዊ ውግዘት ኣስዒቡ። ገለ "ብዲሞክራስያዊ ኣገባብ ዝተመርጹ" መራሕቲ ኣፍሪቃ ከም በዓል ዓብዱላየ ዋደ ካብ ሰኔጋልን ኦሉሰጉን ኦባሳንጆ ካብ ናይጀርያን ነቲ ስጉምቲ ደጊፎሞ፡ በዚ ድማ ኣብ ውሽጢ ሕብረት ኣፍሪቃ ምፍልላይ ፈጢሮም ። ግናሲንግቤ ስልጣን ገዲፉ ምርጫ ኣካይዱ፡ ድሕሪ ክልተ ወርሒ ድማ ተዓዊቱ። ተቓወምቲ ውፅኢት መረፃ ናይ ምትላል ምዃኑ ኣዊጆም። ኣብ 2005 ዘጋጠመ ፍጻመታት፡ መንግስቲ ንዲሞክራሲ ዘለዎ ተወፋይነት ዝምልከት ሕቶታት ኣስዒቡ፡ እዚ ድማ ምስቲ ኣብ 1993 ብዛዕባ ኩነታት ሰብኣዊ መሰላት ቶጎ ብዝቐረበ ሕቶታት ሓገዝ ዝቖረጸ ሕብረት ኤውሮጳ ዝምድና ናብ ንቡር ንምምላስ ኣብ ዝግበር ፈተነ እዩ። ኣብ ዙርያ ፕረዚደንታዊ ምርጫ ብዝተፈጥረ ዓመጽ ክሳብ 400 ሰባት ከምዝሞቱ ውድብ ሕቡራት ሃገራት ሓቢሩ። ኣስታት 40 ሽሕ ቶጎላውያን ናብ ጎረባብቲ ሃገራት ሃዲሞም። ግናሲንግቤ ኣብ 2010ን 2015ን ዳግማይ ተመሪጹ።

ቶጎ ኣብ 2008 ኣብ ቤጂንግ ኣብ ዝተኻየደ ሓጋይ ኦሎምፒክ ኣብ ምዝዋር ታንኳ መዳልያ ኦሎምፒክ ዝዓተረት ፈላመይቲ ኣፍሪቃዊት ሃገር ኮይና ፡ ቤንጃሚን ቡክፐቲ ኣብ ውድድር ስላሎም ኬ-1 ነሓስ ብምዕታር ።

ኣብ 2017 ጸረ መንግስቲ ተቓውሞታት ተላዒሉ። ሕቡራት ሃገራት ነቲ ብሰንኪ እዚ ብሓይልታት ጸጥታ ዝተወስደ ጭፍጨፋ ኮኒኑ፡ ሚኒስተር ጉዳያት ወጻኢ ጋምብያ ኦሳይኖ ዳርቦይ ድማ ግናሲንግቤ ካብ ስልጣኑ ክወርድ ኣለዎ ድሕሪ ምባሉ መአረምታ ከውጽእ ተገዲዱ።

ኣብ ለካቲት 2020 ኣብ ዝተኻየደ ፕረዚደንታዊ ምርጫ ፋውረ ግናሲንግቤ ፕረዚደንት ቶጎ ኮይኑ ንራብዓይ ግዜኡ ፕረዚደንታዊ ግዜኡ ተዓዊቱ። ብመሰረት ወግዓዊ ውጽኢት፡ ኣስታት 72% ብጽሒት ድምጺ ብምርካብ ተዓዊቱ። እዚ ድማ ነቲ ናይ ቀረባ ተቐዳዳማይ 18% ዝነበሮ ቀዳማይ ሚኒስተር ነበር ኣግቤዮመ ኮድጆ ክስዕሮ ኣኽኢልዎ። ብዕለት 4 ግንቦት 2020 ኣዛዚ ወተሃደራዊ ቦጦሎኒ ቶጎ ዝኾነ ቢታላ ማድጁልባ ኣብ ቤት ጽሕፈቱ ሞይቱ ተረኺቡ። ማድጆልባ ዝሞተላ መዓልቲ፡ እቲ ዳግማይ ዝተመርጸ ፋውረ ግናሲንግቤ ንራብዓይ ግዜኡ ቃለ መሓላ ድሕሪ ምፍጻሙ እዩ። ነዚ ጉዳይ እዚ መርመራ ተኸፊቱ፡ ውጽኢቱ ድማ ሜጀር ጀነራል ካዳንጋ ኣባሎ ፌሊክስ ኣብ ቅትለት ማድጁልባ ኢድ ኣለዎን 'ኣንጻር ውሽጣዊ ድሕነት መንግስቲ ውዲት' ብምፍጻምን ተኸሲሱን ተፈሪዱን።

ናብ ኮመንዌልዝ ምጽንባር

ቶጎ ኣብ ሰነ 2022 ናብ ኮመንዌልዝ ተጸንቢራ። ቅድሚ ኣብ ኣኼባ ሓለፍቲ መንግስታት ኮመንዌልዝ ምቕባሉ ፣ ሚኒስተር ጉዳያት ወጻኢ ሮበርት ዱሲ ኣባልነት ኮመንዌልዝ ሓድሽ ዕዳጋታት ሰደድ፣ ንልምዓታዊ ፕሮጀክትታት ምወላን ዜጋታት ቶጎ እንግሊዝኛ ንኽመሃሩን ሓደስቲ ትምህርታውን ባህላውን ጸጋታት ንኽረኽቡን ዕድላት ክህብ ትጽቢት ከምዘለዎ ገሊጹ።