ኣቶማት
ኣቶማት ኣዝዮም ንኣሽቱ ንጥረ ናይ መሰረት ንጥረ ነገር እዮም፣ መሰረታዊ ህንጻታት ንጥረ ነገር
ንኹሉ ዝፍለጥ ይፈጥር። ንእሽቶ ናሙና ናይ ሓደ ባእታ ኮይኑ፡ ናይቲ ባእታ ኬሚካላዊ ባህርያት ዝሓዘ እዩ። ኣቶማት ንምእማኑ ዘጸግም ንኣሽቱ ኮይኖም፡ ብተለምዶ ካብ 0.1 ክሳብ 0.5 ናኖሜተር ዲያሜትር ኣለዎም። ኣቶማት ብሰንኪ ንእሽቶ ስፍሓቶም ብዓይኒ ዘይርኣዩ ኮይኖም ንኽዕዘብዎም ከም መራኽብ ዝኣመሰሉ ፍሉያት መሳርሒታት የድልዮም። ንኣብነት ፡ ወርቂ ሓደ ካብቶም ኣዝዮም ክቡራት ዓይነት ብረት እዩ።
መብዛሕትኡ ግዜ ኣቶማት በይኖም ኣይርከቡን እዮም። መብዛሕትኡ ግዜ ሓደ ኣቶም ምስ ካልእ ኣቶም ብምትእስሳር ሞለኪዩላዊ ኣካል ይፈጥር። ንኣብነት ክልተ ኣቶማት ሃይድሮጅንን ሓደ ኦክስጅንን ተደሚሮም ሞለኪዩል ማይ ይፈጥሩ። ርሕቀት ዘለዎም ኣቶማት፡ ከይተጋጨዉ ፡ ጋዝ ይኾኑ . ብኣንጻሩ ኣብ ቦታኦም ክሕዙን ክግዕዙን ምስ ዝኽእሉ ጽኑዕ ኣቕሑ ይኾኑ።
ታሪኽ ኣቶሚካዊ ኣምር
ኣመዓራርይዲሞክሪተስ ነዘን ደቀቕቲ ዘይስበር ሱድስ “ኣቶምስ ” ኢሉ ሰመየን ትርጉሙ ድማ “ዘይምቀሉ” ማለት እዩ። ሓሳብ ዲሞክሪተስ በቲ ኣብቲ እዋን እቲ ፍሉጥ ግሪኻዊ ፈላስፋ ኣሪስቶትል ተቐባልነት ኣይነበሮን። ቅድሚ 2000 ዓመታት ጥንታውያን ግሪኻውያን ፈላስፋታት ዲሞክሪተስን ኣሪስቶትልን ኣብ ፈተነ ዘይተመስረተ ሓሳባት ይካትዑ ነይሮም። ቀንዲ ሞጎቶም ድማ ንጥረ ነገር ተበታቲኑ ንጥረ ነገር ቀጻሊ እዩ ዝብል እዩ ነይሩ። ንኣብነት ነጠብጣብ ማይ፡ ቁራጽ ዋልታ ነሓስ። ብመሰረት ዲሞክራትስ ሓደ ነገር ወሲድና ብቐጻሊ እንተ ቆሪጽናዮ ወይ እንተ ሰቢርናዮ ኣብ መወዳእታ ዝያዳ ክትመቓቐል ዘይትኽእል ሓንቲ ቁራጽ ክንረክብ ኢና። ብኻልእ ኣዘራርባ፡ ነገራት ብንኣሽቱ ንጥረ ነገራት ዝቖሙ እዮም። ስለዚ ንጥረ ነገር ተበታቲኑ እዩ። ዲሞክሪተስ ነዚ እናተመቓቐለ ዝኸይድ ዝነበረ ንጽል ሱዶ ኣቶም ኢሉ ሰመዮ። ኣቶም ካብታ “ኣቶማስ” እትብል ናይ ግሪኽ ቃል ዝመጸ ኮይኑ፡ ትርጉሙ ድማ ብዝያዳ ኣብ ንኣሽቱ ንኡሳን ኣሃዱታቱ ዘይተመቓቐለ ንኡስ ኣሃዱ ማለት እዩ። ዲሞክሪተስ ንኣቶማት ሱዶ ከም ካንተር፡ ውሽጣዊ ኣቃውማ ዘይብሎም፡ ኣብ መንጎኦም ድማ ባዶ ቦታ ወይ ባዶነት ከም ዘለዎም ገሊጽዎም። ብመሰረት ዲሞክሪተስ ኩሉ ነገራት ናይ መወዳእታ ንእሽቶ ሱዶ ዝሓዘ እዩ። ነገራት እንተ ቆሪጽና ክሳብ እዛ ናይ መወዳእታ ንእሽቶ ሱዶ ትበጽሕ ጥራይ ኢና ምቑራጽና ክንቅጽል እንኽእል።
ኣሪስቶትል ብቐጻሊ ነገራት እንተ ቆሪጽናዮም እዚ ምፍልላይ ብዘይ ደረት ክቕጽል እዩ ኢሉ። ንእሽቶ ሻንጣ ፈጺማ የላን። ስለዚ ንጥረ ነገር ቀጻሊ ወይ ዘይቀጻሊ እዩ ነይሩ። ኣብ መንጎ ንጥረ ነገር ብፍጹም ባዶ ቦታ የለን፤ ንጥረ ነገር ቀጻሊ እዩ። ስለዚ ሕጂ ክምቀል ወይ ናብ ዘይውዳእ ክስበር ይኽእል እዩ ዝብል ሓሳብ ይቃወሞ ነበረ። ኣሪስቶትል ኣብቲ ግዜ እቲ ጐሊሑ ስለ ዝነበረ፡ ንዲሞክሪቶስ ሓሳባቱ ንኺነጽጎ ጸቕጢ ገይሩ እዩ። ዲሞክሪተስ ኣምር ኣቶም ኣብ ዘቕረበሉ እዋን፡ እቲ ናይ ፈተነ ተግባር ኣይፍለጥን ነይሩ። ስለዚ ብዘይካ ኣቀራርባ ነቲ ሓሳብ ብፈተነ ንምድጋፍ ዝተገብረ ፈተነ ኣይነበረን። ይኹን እምበር፡ ሓሳባት ዲሞክራትስ ንኣቶሚካዊ ክልሰ-ሓሳብ ጽቡቕ መበገሲ ኮይኑ ጸኒሑ እዩ።
ኣቶሚካዊ ኣተሓሳስባ ዳልተን
ኣመዓራርይቅድሚ 2500 ዓመት ኵሉ ነገራት ብኣቶማት ከም ዝቘመ እምነት እኳ እንተ ነበረ፡ ነዚ ሓሳብ እዚ ብፈተነ ንምርግጋጽ ግን ክሳብ መበል 19 ክፍለ ዘመን እዩ። ኣብ 1908 ዳልተን ንናይ ፈተነ ርኽበታት ዝድግፍ ናይ መጀመርታ ኣቶሚክ ክልሰ-ሓሳብ ኣቕረበ። እዚ እዋን እዚ፡ ከም በዓል ኣንቶኒላቮይዘርን ጆሴፍ ፕሮስትን ዝኣመሰሉ ብዙሓት ተመራመርቲ ስነ-ፍልጠት፡ ሕግታት ፍልቀት ኬሚካላት ዝረኸቡሉ እዋን እዩ። ዳልተን ብዝረኸብዎ ርኽበታትን ካልእ መጽናዕትን መጽናዕታዊ መርትዖታትን ተደጊፉ፡ ህላወ ኣቶማት ብምግላጽ፡ ናይ መጀመርታ ኣቶሚክ ቲዮሪ ኣሕተመ። ብመሰረት ክልሰ-ሓሳብ ኣቶሚክ ዳልተን፡ ኩሉ ንጥረ ነገር፡ ባእታዊ ይኹን ውሁድ፡ ብኣቶማት ዝበሃሉ ንኣሽቱ ሱድታት ዝቖመ እዩ። ናይ ዳልተን ኣቶሚክ ኣተሓሳስባ ሓሳባት ከምዚ ዝስዕብ ክግለጽ ይከኣል።
- ኩሎም ባእታታት ኣቶማት ዝበሃሉ ንኣሽቱ ሱድ ዝሓዙ እዮም። ንኣብነት፡ ባእታ ነሓስ ብኣቶማት ነሓስ ዝቖመ እዩ።
- ኣቶማት ተፈላልዮም ኣይኮኑን። ኣቶማት ክጠፍኡ ወይ ክፈጥሩ ኣይክእሉን እዮም። ንኣብነት ኣቶማት ነሓስ ኣይውገዱን ወይ ተኸፋፊሎም ካልኦት ኣቶማት ኣይፈጥሩን።
- ኣቶማት ናይ ሓደ ባእታ ሓደ ዓይነት ፊዚካላውን ኬሚካላውን ባህርያት ኣለዎም፣ ክሳብ ክንድዚ ሓዊሱ፤ ማለት ኣብ ኩሉ ሓደ እዮም።
- ንኣብነት ኣቶም ነሓስ ብኹሉ መዳይ ምስ ካልኦት ኣቶማት ነሓስ ይመሳሰል። ጽፍሒ ኣቶም ነሓስ ማዕረ ክብደት ካልኦት ኣቶማት ናይቲ ባእታ እዩ።4ኣቶማት ናይ ሓደ ባእታ ካብ ኣቶማት ዝኾነ ካልእ ባእታ ዝተፈላለዩ እዮም። ንኣብነት ኣቶማት ባእታ ካርቦን ካብ ኣቶማት ባእታ ኦክስጅን ዝተፈላለዩ እዮም። ሓደ ካብቲ ኣብ መንጎ ኣቶማት ዝተፈላለዩ ባእታታት ዘሎ ፍልልይ፡ ፍልልይ ዓቐኖም እዩ።
- ኣቶማት፣ ብውሑድ ቁጽሪ ሬሾታት ምላሽ ይህቡ። ሓደ ኣቶም ናይ ሓደ ባእታ ምስ ኣቶም ናይ ካልእ ባእታ ክወሃሃድ ከሎ ውሁድ ይፍጠር። ዳልተን ኣብ ክልሰ-ሓሳቡ ኣብ ዝኾነ ውህደት፡ ኣቶማት ናይቶም ኣብቲ ውህደት ዘለዉ ዝተፈላለዩ ባእታታት ብውሑድ ቁጽሪ ሬሾታት ከም ዝራኸቡ ገሊጹ። ንኣብነት ኣብ ውሁድ ማይ፣ሞለኪዩል ማይ ብሓደ ኣቶም ኦክስጅንን ክልተ ኣቶማት ሃይድሮጅንን ዝቖመ እዩ። ሬሾ ሃይድሮጅንን ኦክስጅንን 2:1 እዩ።
.. . ብመሰረት ክልሰ-ሓሳብ ዳልተን ኣቶም ኣብ ማእከሉ መንጠልጠሊ ዘለዎ ኣዝዩ ንእሽቶ ክቢ እዩ።ኣቶማት ናይ ሓደ ባእታ ምስ ኣቶማት ካልእ ባእታ ክራኸቡ ከለዉ በዞም መንጠልጠሊታት ተኣሲሮም (ተዘርጊሖም) ውህደት ይፈጥሩ። ኣብ ሓደ ኣቶም ዘሎ ብዝሒ መንጠልጠሊታት ንሓይሊ ምትእስሳሩ ወሳኒ እዩ።
ዝተፈላለዩ ክልሰ-ሓሳባት እኳ እንተተቐልቀሉ፡ እቲ ክልሰ-ሓሳብ ግን ኣብ ውጽኢት ሓድሽ ሳይንሳዊ ምርምር ተመርኲሱ ክመሓየሽ ወይ ምሉእ ብምሉእ ክቕየር ይኽእል እዩ። ስለዚ፡ ኣብ ኤሌክትሪክ እተገብረ መጽናዕቲ፡ ኣብ ኵሎም ኣቶማት ኣዝዮም ንኣሽቱ ኣሉታዊ ቻርጅ ዘለዎም ንጥረ ነገራት ከም ዚርከቡ ኣረጋጊጹ እዩ። እዞም ሱድስ ብጆሴፍ ጆን ቶምሰን እዮም ተረኺቦም። ንሳቶም ድማ ብስም ኤሌክትሮናት እዮም ነይሮም። ኣብ ኣቶማት ዝርከቡ ቻርጅ ዘለዎም ንጥረ ነገራት ኤሌክትሮናት ጥራይ ኣይኮኑን። እቲ ፍሉጥ ፊዚከኛ ጎልድስቶን ዝገበሮ ፈተነታት፡ ኣወንታዊ ስውር ማዕበል ኣብ ኣቶማት እውን ከም ዘሎ ኣረጋጊጹ። እዞም ሱድስ ድሒሮም ፕሮቶን ተባሂሎም ተሰይሞም። ካልእ ቻድዊክ ዝተባህለ ሳይንቲስት ኣብ ኣቶማት ካልኦት ቻርጅ ዘይብሎም ሱድታት ከምዘለዉ ረኺቡ። ኒውትሮን ተባሂሎም ተሰይሞም። እዞም ኣብ ንኣሽቱ ኣቶማት ዝርከቡ ሱድስ ብሓባር ፍራግመንት-ኣቶሚክ ሱድስ ተባሂሎም ይፍለጡ።
ኣቶሚክ ኣካል
ኣመዓራርይኣቶሚካዊ ኣካል ኣብ ክልተ ይምቀል። ሓደ ኣካል ማእከል ኣቶም ኮይኑ ኣወንታዊ ቻርጅ ኣለዎ። ኒውክለስ ኣቶም ይበሃል። እዚ ኣካል እዚ ጅምላ ኣቶም ዝኽዘነሉን ኣዝዩ ንእሽቶ ቦታ ዝሕዝን እዩ። እቲ ኣቶሚክ ማእከል 1/100,000 ካብ ጠቕላላ ኣቶሚክ ጅምላ እዩ። ኣብዚ ኣካል እዚ ፕሮቶንን ኒውትሮንን ይርከቡ። እቲ ካልኣይ ባእታ ድማ እቲ ናይ ጸዓት ጐልጐል እዩ። እቲ ጉላንታ ኣሉታዊ ናይ ምምላእ ጸዓት ኣለዎ ። እቲ ንጣብ ጸዓት ኣብ ዙርያ ኣቶሚክ ኒውክለስ ዝዘውሩ ኤሌክትሮናት ዝሓዘ እዩ። እዚ እቲ ዝለዓለን ዝቐለለን ክፋል ኣቶም እዩ። ኣቶማት ሱዶ ኣዝዮም ንኣሽቱ እዮም። እዞም ሱድስ ካብ ዝኾነ ኣብ ኣእምሮና ኣዝዩ ንእሽቶ ኢልና እንሓስቦ ነገር ይንእሱ። ንኣብነት 100,000 000 ኣቶማት ነሓስ ጎኒ ንጎኒ ተሰሪዖም 1cm ንውሓት ዘለዎ መስመር ይፈጥሩ። ካብዚ ድማ ሓደ ኣቶም ክሳብ ክንደይ ንእሽቶ ምዃኑ ክንግምት ንኽእል። ኣብ ዓለም ዘሎ ኩሉ በዘን ደቀቕቲ ሱድ ዝቖመ እዩ። ሱዶ ኣቶም ኣዝዩ ንእሽቶ እኳ እንተኾነ፡ ፍራግመንት ኣቶማት ዝበሃሉ ንኣሽቱ ሱድስ ዝሓዘ እዩ። ካብቶም ቁንጣሮ-ኣቶሚክ ሱድስ መሰረት ፕሮቶናት፣ ኤሌክትሮናትን ኒውትሮንን እዮም።
- ፕሮቶናት : ፕሮቶናት ኣብ ኒውክለስ ናይ ሓደ ኣቶም ማለት ማእከላይ ሕመረት ናይቲ ኣቶም ዝርከቡ ኣወንታዊ ቻርጅ ዘለዎም ንጥረ ነገራት እዮም። 1 ሄርሜም ዝምዘኑ ኮይኖም +1 ኣሃዱታት ዝኾነ ኣወንታዊ ቻርጅ ይሕዙ። ብዝሒ ፕሮቶናት ነቲ ኣቶም ዝምልከቶ ባእታ ይውስኖ። ንኣብነት ኣቶማት ሃይድሮጅን ሓደ ፕሮቶን ኣለዎም፣ ኣቶማት ካርቦን ሽዱሽተ ፕሮቶን ኣለዎም ወዘተ።
- ኒውትሮን : ኒውትሮን ምስ ፕሮቶናት ኣብ ኒውክለስ ኣቶም ዝርከቡ ገለልተኛታት ንጥረ ነገራት እዮም። 1 ሄርሜም ዝኾነ ጅምላ ዘለዎም ኮይኖም ምስ ፕሮቶን ዝመሳሰሉ ኮይኖም ግን ኤሌክትሪካዊ ቻርጅ የብሎምን። ዝተፈላለዩ ኣይሶቶፕ ናይ ሓደ ባእታ ዝተፈላለየ ቁጽሪ ኒውትሮን ክህልዎም ዝኽእል እኳ እንተኾነ፡ ተመሳሳሊ ቁጽሪ ፕሮቶን ክህልዎም ይኽእል።
- ኤሌክትሮን : ኣብ ፍሉይ ደረጃ ጸዓት ወይ ሸል ኤሌክትሮን ኣብ ዙርያ ኒውክለስ ኣቶም ዝዘውሩ ኣሉታዊ ቻርጅ ዘለዎም ኤሌክትሮናት። ምስ ፕሮቶንን ኒውትሮንን ክነጻጸሩ ከለዉ ትሑት ጅምላ ኣለዎም። ኤሌክትሮናት -1 ኣሃዱ ዝኾነ ኣሉታዊ ቻርጅ ይሕዙ። መብዛሕትኡ ግዜ ቁጽሪ ኤሌክትሮናት ማዕረ ቁጽሪ ፕሮቶናት ኮይኑ፡ ውጽኢቱ ድማ ገለልተኛ ቻርጅ ዘለዎ ኣቶም ይኸውን። ይኹን እምበር ኣቶማት ኤሌክትሮናት ክረኽቡ ወይ ክስእኑ ይኽእሉ እዮም፣ እዚ ድማ ጽሩይ ኣወንታዊ ወይ ኣሉታዊ ቻርጅ ዘለዎም ኣዮናት ይፈጥሩ።