ዞባ ወላይታ

ወላይታ ወይ ዎላይታ ኣብ ኢትዮጵያ ዝርከብ ምምሕዳራዊ ዞባ ’ ዩ። ብስም ህዝቢ ወላይታ ዝተሰየመ ፣ ዓዶም ኣብ ዞባ እዩ። ወላይታ ብደቡብ ምስ ጋሞ ጎፋ ፣ ብምዕራብ ካብ ዳውሮ ዝፈልያ ሩባ ኦሞ ፣ ብሰሜናዊ ምዕራብ ብከምባታ ተምባሮ ፣ ብሰሜን ብሃድያ ፣ ብሰሜናዊ ምብራቕ ብክልል ኦሮምያ ፣ ብምብራቕ ብቢላተ ትዳወብ ካብ ክልል ሲዳማ ዝፈልዮ ሩባ ፣ ብደቡባዊ ምብራቕ ድማ ካብ ክልል ኦሮምያ ዝፈልዮ ቀላይ ኣባያ ። ማእኸል ምምሕዳር ወላይታ ሶዶ ’ ያ። ካልኦት ዓበይቲ ከተማታት ድማ ኣረካ ፣ ቦዲቲ ፣ ጣባላ ፣ ባሌ ሀዋሳ ፣ ጋሱባ ፣ ጉኑኖ ፣ ባዴሳ ድንቷ እየን።

ወላይታ 358 ኪሎ ሜትሮ (222 ማይል) ናይ ኩሉ ኩነታት ኣየር ጽርግያታትን 425 ኪሎ ሜትሮ (264 ማይል) ናይ ደረቕ ኩነታት ኣየር ጽርግያታት፡ ብማእከላይ ገምጋም 187 ኪሎ ሜተር ጽቕጥቕጥ ጽርግያ ኣብ 1000 ትርብዒት ኪሎ ሜተር። ዝለዓለ ነጥቡ እምባ ዳሞታ (2738 ሜትሮ) እዩ።

ታሪኽ

ቅድሚ 1886 ዓ.ም

ህዝቢ ወላይታ ኣብ ውሽጢ ሰለስተ ስርወ መንግስቲ ብልዕሊ ሓምሳ ነገስታት ዝፍለጥ እዩ። ነገስታት ወላይታ ካዎ ዝብል መዓርግ ረኺቦም። ዜግነት ወላይታ ካብ መበል 13 ክፍለ ዘመንን ኪኖኡን ክሳብ ቀዳማይ ሚለንየም ክሳብ 1894 ዓ.ም. እቲ ብናይ መወዳእታ ካዎ (ንጉስ) ወላይታ ጦና ጋጋ ዝተመርሐ ናይ ተቓውሞ ኲናት ፣ ኣብ ምሉእ ዘመነ ምስፍሕፋሕ ምኒሊክ ካብ ዝተኻየዱ ደማዊ ጎስጓሳት ሓደ ኮይኑ ፣ ውጽኢቱ ድማ ንግስነት ወላይታ ፣ ምስ ካልኦት ብሄራትን ህዝብታትን ደቡብ ተሓዊሱ ፣ ናብ ሃጸያዊ ግዝኣት ኢትዮጵያ . ወላይታ 'ውን ወተሃደራዊ ተቓውሞ፡ ከምኡ'ውን ንጀነራላት ሚኒሊክ (ዘመናዊ ብረት ዝዓጠቑ) ምግላልን፡ ሓይሊ ወተሃደራዊ ውዳበን ህዝብን ወላይታ ዘርኣየ እዩ። ተቓውሞ ወላይታ ኣብ መወዳእታ ተጨፍሊቑ፣ ብኢትዮጵያ ተሳዒራ፣ ኣብ 1894 ድሕሪ እቲ ብባዕሉ ሃጸይ ሚኒሊክ ዳግማዊ ዝምራሕ ዝደመየ ውግእ።

ካብ 1886 ዓ.ም.ፈ

ህዝቢ ወላይታ ንዘመናት ዝጸንሐ ጭቆና እኳ እንተሃለዎ፡ ፍሉይ ሃገራዊ መንነት ኣለዎ፡ ማለት እቲ ህዝቢ ዝገልጾን ካብ ካልእ ዝፈልዮን ዝገብሮ ቋንቋ፡ ባህሊ፡ ልምዲ፡ ታሪኽ፡ ስነ-ኣእምሮኣዊ ኣቃውማ፡ ከምኡ’ውን ተተሓሒዙ ዝኸይድ ጂኦግራፊ ኣለዎ። ብሄረሰባትን ህዝብታትን ኢትዮጵያ። ህዝቢ ወላይታ ኣንጻር ንጉሳዊ ስርዓት ንቁጠባውን ፖለቲካውን ሓርነት ዝገበሮ ተቓውሞን ቃልስን፡ ከምኡ’ውን ብድሕሪኡ ንህዝብታት ወላይታ ርእሰ-ምሕደራ ጸረ-ዲሞክራስያዊ ምኽሓድ፡ ነቲ ነባሪን ዘይተቛረጸን ቃልሲ ርእሰ-ውሳነኡ ዘርኢ እዩ።

ምድላይ መንግስታዊነት

ኣብ እዋን መሰጋገሪ መንግስቲ 1991-94 ፡ ወላይታ ናይ ገዛእ ርእሳ ዞባ ነይራቶ ንሳ ድማ ኪሊል 9 እያ ነይራ ግን እቲ ፈደረሽን ኣብ 1995 ምስ ተመስረተ ናብ ዞባ ደቡብ ብሄራት፡ ብሄራትን ህዝብታትን ተዋሃሂዳ። ካብ ሽዑ ጀሚሩ፡ ህዝባዊ ዘይዕግበት ተፈጢሩ፡ ርእሰ-ምሕደራ ዝሓተቱ ኣባላት ተቓወምቲ ተሃሪሞም፡ ተሳቒዮም፡ ቁጽሮም ዘይነዓቕ መንእሰያት ድማ ተሰዲዶም።

ኣብ 1997 ዓ.ም. እቲ ፈተነ ካብ ህዝቢ ብርቱዕ ቃልሲ ርእዩ እቲ መንግስቲ ዝወሰዶ ናይ ሓደ ዓይነት ስጉምቲ ኣብ መወዳእታ ተገዲፉ። እንተኾነ ብኣሽሓት ዝቑጸሩ ተኣሲሮም ብኣማኢት ዝቑጸሩ ተቐቲሎም፣ ኣማኢት ኣሽሓት ብሄረ ወላይታ ካብታ ናይ ሽዑ ርእሰ ከተማ ዞባ ሰሜን ኦሞ ዝነበረት ኣርባ ምንጭ ፣ ወላይታ፣ ጋሞ ጎፋን ዳውሮን ተፈላልዮም ኣብ መንጎ 1998 ዓ.ም ከምኡ’ውን 2000 ዓ.ም. ኣብ ህዝባዊ ዕስለ ሓይልታት ጸጥታ ወላይታ ንናይ ገዛእ ርእሶም ዞባ ብዓወት ጎስጓስ ምስ ገበሩን ነቲ ሓድሽ ዝተዋሃሃደ ቋንቋን መንነትን ፈተነ ምጽዓን ምስ ነጸጉ ብውሑዱ ሓሙሽተ ቀቲሎም።

ክሳብ 2000 ወላይታ ኣካል ዞባ ሰሜን ኦሞ እያ ነይራ ፡ ኣብ 1994 ዝተገብረ ሃገራዊ ቆጸራ ህዝቢ ድማ ነበርታ ከም ኣካል ናይቲ ዞባ ይቑጸር ነይሩ። ይኹን እምበር ኣብ መንጎ ዝተፈላለዩ ብሄራት ኣብ ሰሚየን ኦሞ ዝነበረ ምትፍናን፡ እዚ ድማ መብዛሕትኡ ግዜ ንወላይታ ብ"ብሄራዊ ሾቪኒዝም" ዝውቀስን ገዛኢ ሰልፊ ነቶም ንኣሽቱ ብሄራት ንምውህሃድ፡ ንምድልዳልን ንምውህሃድን ከምዘድሊ ንምጉላሕ ጻዕርታት እኳ እንተገበረ እቲ "ብቑዕ ኣጠቓቕማ ዋሕዲ መንግስታዊ ሃፍቲ"፣ ኣብ መወዳእታ ኣብ 2000 እቲ ዞባ ንኽምቀል ምኽንያት ኮይኑ፣ ውፅኢቱ ድማ ወላይታ ጥራሕ ዘይኮነስ፣ ዞባታት ጋሞ ጎፋን ዳውሮን፣ ከምኡ እውን ክልተ ፍሉያት ወረዳታት ተፈጢሩ።

ሕገ መንግስታዊ መሰላት ህዝቢ ወላይታ ንሃገራዊነት ኣብ ዝሓለፉ ዓመታት ናህሪ ተኣኪቡ፣ ኣብ ኩሉ ደረጃታት ዝተኻየደ ሰፊሕ ምምኽኻር ስዒቡ ክልላዊ መንግስቲ ወላይታ ንምቛም ዝቐረበ እማመ ተቐባልነት ረኺቡ። ቤት ምኽሪ ዞባ ብሙሉእ ድምጺ መንግስታዊነት ክጠልብ ኣድሚጹ፣ ምስ ፊደልን መንፈስን ቅዋም ዝሰማማዕ ድማ ብዕለት 19 ታሕሳስ 2018 ናብ መንግስቲ ረፈረንደም ክካየድ ዝሓትት ወግዓዊ ደብዳበ ሰዲዱ።

ንዞባ ወላይታ ዝውክሉ 38 ኣባላት ቤት ምኽሪ ደቡብ ነቲ ክልል ናብ 4 ክልላት ዳግም ንምውዳብ ዝግበር ዘሎ ስጉምቲ ተቓውሞኦም ብምቅዋም ካብ ቤት ምኽሪ እቲ ክልል ስሒቦም። ወከልቲ ዞባ ወላይታ፡ እቲ ስጉምቲ ንሕቶኦም ፍሉይ ግዝኣት ኣብ ግምት ዘእተወ ከምዘይኮነ ይዛረቡ።

ኣብ ወርሒ ግንቦትን ታሕሳስን 2019 ኣብ ወላይታ እቲ ዞባ ካብ ምፍላይ ብናቱ መልክዑ ክልል ንኽኸውን ዝድግፍ ሰልፍታት ተኻይዱ። ብዕለት 20 ታሕሳስ 2019 ዝተኻየደ ሰልፊ፡ ዞባዊ ቤት ምኽሪ ዞባዊ ግዝኣት ክትከውን ሕቶ ዞባ ናብ ሃገራዊ ቦርድ ምርጫ ልኢኹ ረፈረንደም ከዳሉ ዘይምኽኣሉ ይቃወም።

ጂኦግራፊ

ወላይታ ኣብ ኢትዮጵያ ካብ ዘለዋ 16 ዞባዊ ምምሕዳራት ዞባ ደቡብ ሓንቲ ኮይና ኣስታት ኪሎ ሜትሮ (190 ሚ) ደቡብ ኣዲስ ኣበባ። ወላይታ ብሰሜን ምዕራብ ብታምባሮ፣ ብምብራቕ ብካብ ኣርሲ-ኦሮሞ ዝፈልዮ ሩባ ቢላተ ፣ ንደቡብ ብቀላይ ኣባያን ኩቻን፣ ንምዕራብ ብሩባ ኦሞ ይድረት። ግድብ ጊልገል ጊበ ሳልሳይ ኣብ ሩባ ኦሞ ዝተሃንጸ መመንጨዊ ሓይሊ ኤሌክትሪክ ሃይድሮ፤ ከምኡ’ውን 1870 ሜጋዋት ዓቕሚ ዘለዎ ኮይኑ፡ ኣብ ኣፍሪቃ ሳልሳይ ዝዓበየ መመንጨዊ ሓይሊ ኤሌክትሪክ ሃይድሮኤሌክትሪክ እዩ።

ኣትክልትን ክሊማን እቲ ሰፊሕ ክፋል ናይቲ ዞባ ብሓፈሻዊ ቁመት ካብ 1,500 ክሳብ 1,800 ሜትሮ (5,900 ዝበጽሕ) እዩ። ልዕሊ ጽፍሒ ባሕሪ። ይኹን እምበር ልዕሊ 2,000 ሜትሮ (6,600 ቁመት) ዘለዎም ሓሙሽተ ኣኽራናት ኣለዉ። ፣ ምስ እምባ ዳሞታ — ኣብ 3,000 ሜትሮ — ኣብ ማእከል።

ብማዕበል ጎቦታት ኣቢሉ ብዘይካ ኣብ ሶዶ ዙርያ፡ ከምኡ’ውን ትሕቲ 1,500 ሜትሮ (4,900 ተፋሰስ) ሩባ ኦሞ ዓበይቲ ኣግራብ የለዉን። ከምኡ’ውን ዞባ ዓሶ።

ብኣረኣእያ ናይቲ ከባቢ ክልተ ዞባታት ጥራይ እየን ዘለዋ፡ ከበሳታት (ገዝያ)ን ቆላታትን (ጋራኣ)። ኣብ ከበሳታት፡ ወሓይዝን ንኣሽቱ ሩባታትን ኣለዉ። ኣብ ከባቢ ቀላይ ኣባያ ሓያሎ ተርማል ውዑይ ምንጪታት ዝርከቡ ኮይኖም፡ ዝፈልሐን ዝፍልፍልን ማይ ኣለዎም።

ሓመድ ወላይታ ከቢድ ቀይሕ ሕብሪ ዘለዎ ኮይኑ ኣብ እዋን ዝናብ ቡናዊን ጸሊምን ኮይኑ ስብርባርን ምልስላስ ሑጻን ኣለዎ። እቲ ደረቕ እዋን ነቲ ሓመድ ከም ሕጡብ ተሪር ስለ ዝገብሮ፡ ድሕሪ ዝናብ ምሕራስን ምዅዓትን ይከኣል። እቲ ንጣብ ሓመድ ኣዝዩ ዓሚቝ እዩ-ብማእከላይ ገምጋም 30 ሜትሮ-ኣብ ክልቲኡ ቆላታትን ጎቦታትን፡ ከምቲ ኣብ እዋን ምዅዓት ዒላታት ዝተረጋገጸ። እቲ ሓመድ ልሙዕ ኮይኑ ዝናብ ስሩዕ ኣብ ዝኾነሉ እዋን ኣብ ዓመት ክልተ ዝራእቲ የፍሪ።

መልክዕ አየር

ክሊማ ወላይታ ካብ መጋቢት ክሳብ ጥቅምቲ ዝጸንሕ ክልተኣዊ ቅዲ ዝናብ ኣለዎ። ቀዳማይ ወቕቲ ዝናብ ካብ መጋቢት ክሳብ ግንቦት ይጸንሕ። እቲ ወቕቲ ካብ ሓምለ ክሳብ ጥቅምቲ ዝጸንሕ ኮይኑ፡ ዝለዓለ ደረጃኡ ኣብ ወርሒ ሓምለን ነሓሰን እዩ። ኣብ ዝሓለፉ 43 ዓመታት ብማእከላይ ገምጋም ዓመታዊ ዝናብ 1,014 ነይሩ። . ማእከላይ ዓመታዊ ሙቐት 19.9 እዩ። °C፡ ወርሓዊ ሙቐት ካብ 17.7 ዝበጽሕ እዩ። °C ኣብ ወርሒ ሓምለ ክሳብ 22.1 °C ኣብ ወርሒ ለካቲትን መጋቢትን ።

ክሊማ ርጉእ ኮይኑ፡ ፍልልይ ሙቐት ካብ 24 ክሳብ 30 እዩ። °C ኣብ መዓልቲ ከምኡ’ውን ካብ 16 ክሳብ 20 °C ብለይቲ፣ ዓመት ምሉእ። ዓመት ኣብ ክልተ ወቕቲ ይምቀል፡ ርጥብ ወቕቲ (በወላይትኛ፣ ባልጉዋ) ካብ ሰነ ክሳብ ጥቅምቲ፡ ደረቕ ወቕቲ (በወላይትኛ፣ ቦንያ) ድማ ካብ ጥቅምቲ ክሳብ ሰነ፡ ኣብ ወርሒ ለካቲት ብሓጺር እዋን "ንእሽቶ ዝናብ" (ባዼሳ) ዝበሃል ዝስበር እዩ። ማእከላይ መጠን ዝናብ መላእ ዞባ 1,350 ሚልሜትር (53) እዩ። ኣብ ዓመት።

እቲ ደረቕ ወቕቲ ካብ ምብራቕ ዝነፍስ ብርቱዕ ንፋስ ዝልለ እዩ። ኣብ እዋን ርጥብ ዝበለ ወቕቲ፡ ኣብ መወዳእታ እቲ ወቕቲ ምሉእ ምሸት ወይ ለይቲ ክጸንሕ ዝኽእል ብርቱዕ ዝናብን ዓመጽ ዝመልኦ ህቦብላን ልሙድ ፍጻመታት እዩ። ዳርጋ ኩሉ ግዜ ንግሆ ኣብ ወቕቲ ዝናብ ኣብ ጎላጉል ዕንበባ ክርአ ይከኣል፤ ድሕሪኡ ኣብተን ቀዳሞት ሰዓታት ጸሓይ ይሃንፍ። ኣብ ክልቲኡ ደረቕን ርጥብን ወቕቲ ወይ በረድ ዝራእቲ ዘጥፍእ ወይ ድማ ዕስለ ኣንበጣ ፣ ንኣግራብ ዘውድቕ፣ ክህልዉ ዝኽእሉ ፍጻመታት እዮም።

ዲሞግራፊክስ

ብማእኸላይ ኤጀንሲ ስታቲስቲክስ ኢትዮጵያ ኣብ 2020 ዘካየዶ ትንበያ ብዝሒ ህዝቢ መሰረት ብምግባር እቲ ዞባ 451,170.7 ሄክታር (1,741.980) ስፍሓት ዘለዎ ጠቕላላ ብዝሒ ህዝቢ 5,385,782 እዩ። . ካብ ጠቕላላ ብዝሒ ህዝቢ እቲ ዞባ ደቂ ኣንስትዮ 2,698,261 ደቂ ተባዕትዮ ድማ 2,687,021 ይቑጸራ። ወላይታ 356.67 ፅቕጥቕጥ ህዝቢ ኣለዋ። 366,567 ወይ 11.49% ነበርቲ ከተማ ክኾኑ እንከለዉ፡ ተወሳኺ 1,196 ወይ 0.08% ድማ ብዙሕነታዊ እዮም። ኣብቲ ዞባ ብድምር 310,454 ስድራቤታት ተቖጺሮም፡ እዚ ድማ ብማእከላይ ገምጋም ንሓደ ስድራቤት 4.84 ሰባት፡ ከምኡ’ውን 297,981 ኣሃዱታት ኣባይቲ ይርከብ። ኣብቲ ዞባ ብብዝሒ ዝተረኸበ ብሄር ወላይታ (96.31%)፤ ካልኦት ኩሎም ብሄራት 3.69% ካብ ህዝቢ ነይሮም። ወላይታ ከም ቀዳማይ ቋንቋ ብ96.82% ካብ ነበርቲ ይዝረብ፤ እቶም ዝተረፉ 3.18% ድማ ኩሎም ካልኦት ቀዳሞት ቋንቋታት ከምዝዛረቡ ተገሊጹ። 71.34% ፕሮቴስታንት ፣ 21% ካብ ህዝቢ ኢትዮጵያ ኦርቶዶክሳዊ ክርስትና ከምዝኽተል ዝገለፁ ፣ 5.35% ድማ ካቶሊክነት ከምዝቕበሉ ገሊፆም ። ዞባ ወላይታ

ከተማነት

ዞባ ወላይታ ብዓሰርተ ሽዱሽተ ወረዳታትን ሽዱሽተ ምምሕዳር ከተማታትን ዝቖመ እዩ። ኣብ ዞባ ወላይታ እውን ዝተፈላለያ ከተማታትን ከተማታትን ኣለዋ። ከተማ ሶዶ ማእኸል ምምሕዳርን ንግድን እያ ኣብ ማእኸል መንገድታት ናብን ሸውዓተ መእተዊ ኣፍደገታትን ትርከብ። እዞም ዝስዕቡ ኣብ ዞባ ወላይታ ዝርከቡ ማእኸላት ከተማታት እዮም።

• ኣራካ

• ባዳ

• ባዴሳ

• ባሉቆ ሳይኖ
• ባሌ ሀዋሳ
• ቢጣና
• ቦዲቴ
• ቦምቤ
• ዳልቦ
• ድንቷ
• ኤዶ
• ፓራቾ
• ጋቼኖ
• ጋራ ጎዶ
• ጋሱባ
• ጉኑኖ
• ሀላሌ
• ቃርጫጭያ
• ላሾ
• ሳኬ
• ሻንቶ
• ሶዶ
• ጣባላ 

ባህሊ

ካብቶም ኣብ ወላይታ ዝፍጸሙ ስርዓታት፡ ዓመታዊ ኣብ ወርሒ መስከረም ክበዓል ዝጸንሐ ፡ ጊፋዓታ ዝያዳ ዝፍለጥ በዓል እዩ። በዓል ሓድሽ ዓመት ኣብ ወላይታ ጊፋዓታ ፡ ኣብ ዋዜማኡን ኣብ ምሉእ ሰሙናት ጽምብልን ፍሉይ መግብታት ባቺራን ሙቹዋን ብምብላዕ ይበዓል። ጊፋዕታ ናይ ወላይታ ናይ ሓድሽ ዓመት በዓል እዩ-ወላይታስ ቅድሚ ብዙሕ ኣማኢት ዓመታት ዘብዕሎ ዝነበረ። ጊፋዓታ ኣብ ኩሉ ግዜ ሰንበት ኣብ ነፍሲ ወከፍ ዓመት ይኽበር ነበረ፣ እዚ ድማ ኣብ መንጎ መስከረም (መስከረም) 14ን 20ን ይወድቕ ግፍዓታ ንኹሉ ካብ ቀረባን ርሑቕን ዘራኽብ ድልድል እዩ። ሞደል:Panorama

ቱሪዝም

ናብ ወላይታ ሶዶ ዝኣትዉ ቱሪስት ካብ ኣዲስ ኣበባ ናብታ ከተማ ብቡታጂራ ኣስታት 310 ኣቢሎም ብመሬት ብምጉዓዝ ናብታ ከተማ ይኣትዉ ወይ ሻሸማነ ጽርግያታት ኣስታት 380 ኪ.ሜ (240 ማይል) ከም ኣማራጺ ድማ በጻሕቲ ካብ ኣዲስ ኣበባ ናብ ወላይታ ብናይ ከባቢ ኣውቶቡስ መጓዓዝያ ወይ ድማ ብነፋሪት ክጓዓዙ ይኽእሉ፣ ናብ ኣርባ ምንጭ ብነፋሪት ብምእታው ካብ ኣርባ ምንጭ ናብ ወላይታ ሶዶ ናይ መሬት መጓዓዝያ ይገብሩ ። እታ ከተማ መዕርፎ ነፈርቲ ኣውቶቡሳትን መዕርፎ ነፈርቲን ኣለዋ። እዚ ዳሕረዋይ ግን ምሉእ ብምሉእ ዝሰርሕ ስለዘይኮነ ንግዳዊ በረራታት ኣይቅበልን እዩ።

ኣብ ዞባ ወላይታ ዝተመርጹ ዝተፈላለዩ ናይ በጻሕቲ ቦታታት ኣለዉ፣ እዚኦም ድማ እቲ ክልል ነቲ ተፈጥሮኣዊ ቅርስታትን ባህላዊ ቅርስታትን ዕዳጋታት በጻሕቲ ናይ ምሓዝ ዓቕሙ ንምግምጋም ዝተመርጹ እዮም።

ፏፏቴ ኣጆራ

ፏፏቴ ኣጆራ ብኣስታት 390 ዝርከቡ ሩባታት ኣጃቾን ሶኪን ዝቖሙ ማንታ ፏፏቴታት እዮም። ካብ ኣዲስ ኣበባ . ፏፏቴ ኣጃቾ 210 ሜትር (690 ይወርድ) ካብ ወሰን ገደል ክወርድ ከሎ ሶከ ድማ ኣብ 170 ሜትር (560 ቁሩብ) ይንእስ . እቶም 118 ፏፏቴታት ኣብ 7 ኪ.ሜ (4.3 ማይል) ሰሜን ካብ ከተማ ኣረካ ፣ ናብቲ ቦታ ንምብጻሕ ግን ብግምት 25 መኪና ምዝዋር የድሊ ካብታ ከተማ ኣብ ዝርከብ ሓመድ። ከምቲ ኣብ መላእ ኢትዮጵያ ዝርከባ ብዙሓት ናይ በጻሕቲ ቦታታት፡ ኣብ ፏፏቴ ኣጆራ ዝካየድ ቱሪዝም ብናይ ውሽጢ ሃገር በጻሕቲ ዝዕብለል ኮይኑ፡ ሓደ ሓደ ግዜ ካብ ናይ ወጻኢ በጻሕቲ ብ23 ዕጽፊ ይበልጽ። ኣብ ዓመት እቲ ቦታ ብማእከላይ ገምጋም 14 ዓለምለኻውያንን 195 ናይ ውሽጢ ሃገርን በጻሕቲ ይበጽሑ።

ሞቸና ቦራጎ

ሞቸና ቦራጎ ሮክሸልተር ካብ ከተማ ወላይታ ሶዶ ንሰሜናዊ ምዕራብ ፣ ኣብ ደቡባዊ ምዕራብ ቁልቁለት እምባ ዳሞታ ይርከብ። ዳሞታ ብእምባ ዳሞት ዝፍለጥ ልዕሊ 2,900 ይዓቢ ልዕሊ ጽፍሒ ባሕሪ ዋላ እኳ ሞቸና ቦራጎ ሮክሸልተር ኣብ ከባቢ 2,200 እንተሃለወ ልዕሊ ጽፍሒ ባሕሪ። ናብ ሞቸና ቦራጎ ሮክሸልተር ንምእታው፡ በጻሕቲ ብግምት ብመኪና ይዝውሩ 10 ኪ.ሜ (6.2 ማይል) ካብ ወላይታ ሶዶ ኣብ መንገዲ ሆሳእና። ናብቲ ናብቲ መዕቆቢ ኣኻውሕ ዝወስድ ዘይተጸረገ ጽርግያ መጥወዪ ምልክት ይሕብር። ኣብ ዝሓለፈ ዓመታት፡ ናብቲ መርበብ ሓበሬታ ምእታው ቀሊል ኮይኑ። ንእሽቶ ፏፏቴ ካብ ጫፍ እቲ መዕቆቢ ኣኻውሕ ናብ ሓደ ናብ መሰረት እቲ እምባ ዝውሕዝ ውሒዝ ይውሕዝ። ካብ 2006 ክሳብ 2008 ዩኒቨርሲቲ ፍሎሪዳ ደቡባዊ ምዕራብ ኢትዮጵያ ኣርኪዮሎጂ ፕሮጀክት ኣብ ምኹዓት ናይቲ መዕቆቢ ኣብ መወዳእታ ፕለይስቶሲን ዝነበረ ቅብኣታት ኣተኲሩ።

ተፈጥሮኣዊ ድልድል

እዚ ድልድል ኣብ ወረዳ ወላይታ ዞባ ኦፋ ካብ ከተማ ወረዳ ጋሱባ 5 ኪ.ሜ ካብ ዞባዊ ምምሕዳራዊ ከተማ ሶዶ ድማ 29 ኪ.ሜ ርሕቐት ይርከብ። እቲ ኣብ ልዕሊ እቲ ዝውሕዝ ሩባ ማኒሳ ካብ ዝነበረ ሓደ ዓቢ እምኒ ብተፈጥሮ ዝተሰርሐ ድልድል። ስም ናይዚ ድልድል ብቋንቋ ኣምሓርኛ (የ እግዚር ድልዲ) ዝበሃል

ኣባላ ቾካረ (ቢልቦ ሆትስፕሪንግ)

እቲ ውዑይ ዓይኒ ማይ ኣብ ወረዳ ሑምቦ ኣበላ ማሬካ ቀበሌ ይርከብ። እቲ ክቢ ቅርጺ ዘለዎ ውዑይ ምንጪ ሰፊሕ ቦታታት ዝሽፍን ኮይኑ፡ ካብ ውሽጢ መሬት ዝመጽእ ዝዓቢ ትክን ዝፈለሐ ፍንጣጣን ዘለዎ ኮይኑ፡ እቲ ተንፋስ ማይ ድማ ካብ ርሑቕ ክርአ ይከኣል።

ደብረ ዳሞታ

እምባ ዳሞታ ኣብ ዞባ ወላይታ ወረዳ ሶዶ ዙርያ ካብ ከተማ ሶዶ ንሰሜን ኣስታት 12 ኪ.ሜ ርሒቑ ዝርከብ ኮይኑ፡ ካብ ጽፍሒ ባሕሪ ድማ ኣስታት 3000 ሜትሮ ልዕሊ ጽፍሒ ባሕሪ ይርከብ።

ስፖርት

ኣብ ወላይታ ብደረጃ ሃገርን ኣህጉርን ኣብ ዝተፈላለዩ ስፖርታዊ ምንቅስቓሳት ዝወዳደራ ዝተፈላለያ ክለባት ኣለዋ። ወላይታ ዲቻ ስፖርት ክለብ ኣብ ሶዶ ዝመደበሩ ናይ ኢትዮጵያ ኩዕሶ እግሪ ክለብ እዩ። እታ ክለብ ኣብ 2009 ዓ.ም ብማሕበር ልምዓት ወላይታ ዝተመስረተት እያ። ወላይታ ዲቻ ሕጂ ምስ ዜጋታት ምብራቕ ኣፍሪቃን ኣብ መላእ ኣፍሪቃ ከይተረፈ ዝውቱር ስም እዩ። እታ ካብ ደቡብ ኢትዮጵያ ዝመጸት ክለብ ኣብ ካይሮ ብዘካየደቶ ድራማዊ ቅላዕ ፍጹም ቅላዕ ንጋንታ ግብጻውያንን 5 ግዜ ተዓዋቲት ሻምፕዮንስ ሊግ ካፍ ዛማሌክን ኣወጊዳ። እታ ክለብ ወላይታ ቱሳ ስፖርት ክሌብ ቅድሚ እቲ ቱሳ ዝበሃል ዳግመ ውደባ ምምጽኡን ሓድሽ ናብ ስእሊ ምምጽኡን ተኪኣቶ። እታ ክለብ "ንህቢ ጦና" ዝብል ሳጓ ረኺባ ካብ መራሒ ንግስነት ወላይታ "ንጉስ ጦና" ኣብ መበል 19 ክፍለ ዘመን እዩ። ክለብ ወላይታ ዲቻ ኤስ ሲ ኣብ 2017 ንፈለማ እዋን ኣብ ውሽጢ ሃገር ዋንጫ ክትዓትር ከላ፡ ናብ ዋንጫ ኮንፈደረሽን ካፍ 2018 ሓሊፋ ፡ ኣብዚ ውድድር ድማ እታ ክለብ ዛማሌክ ኤስ ሲ ረቲዓ ናብ ርብዒ ፍጻመ ሓሊፋ።

ወላይታ ሶዶ ከተማ ስፖርት ክለብ እውን ካሊእ ኣብ ከተማ ወላይታ ሶዶ ዝመደበሩ እዩ። ኣብ 2011 ዓ.ም ብወግዒ ተመስሪቱ። እታ ክለብ ኣብ ቀዳማይ ሊግ ኢትዮጵያ ትሳተፍ ኣላ ።

ቦዲቲ ከተማ ኩዕሶ እግሪ ክለብ ኣብ ከተማ ቦዲቲ ዝመደበሩ ናይ ኢትዮጵያ ኩዕሶ እግሪ ክለብ ’ ዩ። እታ ክለብ ንዞባ ወላይታ ወኪላ ኣብ ሻምፕዮን ዞባ ደቡብ ብሄራት፣ ብሄረሰባትን ህዝብታትን ኣብ ጂንካ ፣ ዓመታ ብዓወት ዛዚማ።

ጋንታ ቮሊቦል ደቂ ተባዕትዮ ወላይታ ዲቻ ኣብ ወርሒ ጥሪ 2005 ዓ.ም ተመስሪታ ጋንታ ቮሊቦል ወላይታ ዲቻ ኣብ ወላይታ ሶዶ ዝመደበራ ስፖርት ጋንታ እያ ። እዛ ጋንታ ኣብ ፕሪምየር ሊግ ቮሊቦል ኢትዮጵያ ብዙሕ ግዜ ተዓዊታ። ከምኡ’ውን ከምኡ’ውን ንኢትዮጵያ ወኪሉ ኣብ ሻምፕዮን ክለባት ቮሊቦል ኣፍሪቃ 2019ን 2021ን ተሳቲፉ።

ኣረካ ሲቲ ኤፍ ሲ ኣብ ወላይታ ኣብ ኣረካ ዝመደበሩ ክለብ እዩ። ኣብ 2000 ዓ.ም ብወግዒ ተመስሪቱ። ኣባል ፈደረሽን ኩዕሶ እግሪ ኢትዮጵያ ኮይኖም ኣብ ቀዳማይ ሊግ ኢትዮጵያ ይጻወቱ ።

መራኸቢ ብዙሃን

ምምሕዳር ዞባ ወላይታ ድኽነትን ድሕረትን ንምቅላልን ተበፃሕነት ህዝቢ ንምምሕያሽን ዝሕግዝ ናይ ነዊሕን ማእኸላይን ትልሚ ብምውፃእ ቅልጡፍን ዘላቕን ቁጠባዊ ዕብየት ንምምዝጋብ ኣብ ዝሓለፉ ዓመታት ኣብ ማሕበራዊ፣ ቁጠባውን ፖለቲካውን ዓውድታት ዓብዪ ስጉምትታት ኣመዝጊቡ እዩ። ናብ ዝተፈላለዩ ጸጋታት ሚድያ። ኣብ ወላይታ ዝርከባ መራኸቢ ብዙሓን ሬድዮ፣ ተለቪዥንን ኢንተርኔትን፣ ኣብ ትሕቲ ቁፅፅር መንግስቲ ኢትዮጵያ ዝፀንሓ፣ ከምኡ እውን ብሕታዊ ጋዜጣታትን መፅሄታትን ዝሓቖፋ እየን። ኣብ ሶዶ ዝርከባ መደበራት ፈነወ ሬድዮ ራዲዮ ወገታ 96.6ን ራዲዮ ፋና 99.9ን ይርከብአን። ሳተላይት ቴሌቪዥን ኣብ ኢትዮጵያ ንነዊሕ ዓመታት ኣዝዩ ተፈታዊ ኮይኑ ጸኒሑ እዩ። ካብዚ ብተወሳኺ ወላይታ ቲቪ ብሰንኪ ሕፅረት ቴሌቪዥን ሚድያ ኣብቲ ከባቢ ኣብ ዝተፈላለዩ መራኸቢ ብዙሓን ወፍሪ ብምግባር ንባህላዊን ታሪኻውን ሓበሬታ ህዝቢ እቲ ዞባ ተበፃሒ ዝገበረት ወላይታ ቲቪ።

ትምህርቲ

ትምህርቲ ዘላቒ ማሕበረ-ቁጠባውን ፖለቲካውን ምዕባለ ሓንቲ ሃገር ንምርግጋጽ ቁልፊ እዩ። ዞባ ወላይታ፡ ኣብ ዞባ ደቡብ ብሄራት፡ ብሄረሰባትን ህዝብታትን ኢትዮጵያ፡ ገጠርን ረጒድ ህዝቢ ዝነብረሉን ከባቢ እዩ። ስርዓተ ትምህርቲ ብሉጽ ኣስተምህሮን ሓገዝን ንምሃብ ይቃለስ ስለዘሎ፡ ካልኣይ ደረጃ ኣብያተ ትምህርቲ ድማ ድሩት ቀረብ ኣለወን። ነዚ ንምትግባር ድማ ስርዓተ ትምህርቲ ኣብቲ ዞባ ንምምሕያሽ፡ ክፍሊ ትምህርቲ ዞባ ምስቲ ኣብ ስኮትላንድ ዝርከብ ፍሉጥ ኣህጉራዊ ትካል ግብረ ሰናይ ትምህርቲ ስኮትላንድ ይሰርሕ። እዚ ኣብ መላእ ትሕተ-ሰሃራ ኣፍሪቃን ኪኖኡን ትምህርቲ ንምምሕያሽ ዝሰርሕ ትካል። ኣብ ወላይታ፡ ኣብ ኢትዮጵያ ካብ ዘለዋ ብዕድመ ዝጸንሓ ኣብያተ ትምህርቲ ኣለዋ፤ ንኣብነት ኣብ 1933ን 1945ን ዝተመስረታ ቤት ትምህርቲ ካቶሊካዊት ቤት ትምህርቲ ዱቦ ኣዴና ቅድስቲ ማርያምን ቤት ትምህርቲ ሊጋባ ኣባ-ሰብሰብን። ኣብ 2007 ዝተመስረተ ዩኒቨርሲቲ ወላይታ ሶዶ ኣብ ሶዶ ዝርከብ ህዝባዊ ላዕለዋይ ትካል ትምህርቲ እዩ። እቲ ዩኒቨርስቲ ኣብ ምምሃር፣ ምርምርን ማሕበረሰባዊ ኣገልግሎትን ተዋፊሩ ፀኒሑ እዩ። እቲ ዩኒቨርሲቲ ኣብ ዝተፈላለዩ ከባቢታት ከም ኣብ ጋንዳባ፣ ኦቶናን ዳውሮ ታርቻ ካምፓስን ዝኣመሰሉ ቀጽሪታት ኣለዎ።

ወላይታ ሶዶ ሕርሻዊ ኮሌጅ እዚ ኮሌጅ ኣብ 2001 ዓ.ም. ኣብ ከተማ ወላይታ ሶዶ ዝተጣየሸ ማእኸል ቴክኒክን ሞያን ስልጠና እዩ። ካብዚኦም ብተወሳኺ ኣብያተ ትምህርቲ ከተማ ሶዶ ወላይታ ሶዶ ትምህርቲ ቤት ፡ ወላይታ ሊቃ ትምህርቲ ቤት ከምኡ እውን ቦጋሌ ዋለሉ ትምህርቲ ቤት ይርከብዎም።

ዝርዝር ዋና ኣመሓደርቲ ዞባ ወላይታ

ዋና ኣመሓደርቲ ዞባ ወላይታ ካብ 2000 ዓ.ም ጀሚሮም፣

• ካብ 2000 ክሳብ 2001፡ ማሞ ጎደቦ
• ካብ 2001 ክሳብ 2004 ፡ ፍሩው ኣልታየ ፡
• ካብ 2004 ክሳብ 2008፡ አማኑኤል ኦቶሮ፡
• ካብ 2008 ክሳብ 2010፡ ሃይለብርሃን ዜና፡
• ካብ 2011 ክሳብ 2013፡ ተስፋይ ይገዙ፡ ሰ.እ.ም.ት
• ካብ 2013 ክሳብ 2016፡ እዮብ ዋተ፡
• ካብ 2016 ክሳብ 2018፡ አስራት ጤራ፡ (ፒኤችዲ)፡ ሰ.ኢ.ፒ.ዲ.ኤም
• ካብ ሓምለ 2018 ክሳብ ሕዳር 2018፡ ጌታሁን ጋረደው፡ (ፒኤችዲ)፡
• 2018 ክሳብ 28 ነሓሰ 2020፡ ዳጋቶ ኩምቤ ፡ ብልጽግና ፓርቲ
• ካብ 28 ነሓሰ 2020 ክሳብ 19 ጥቅምቲ 2021፡ እንድርያስ ጌታ፡ ፒኤችዲ፡ ብልጽግና ፓርቲ
• 19 ጥቅምቲ 2021 ክሳብ ሕጂ፡ ኣኪሊሉ ለማ፡ ብልጽግና ሰልፊ

ምምሕዳራዊ ክፍልታት

ምምሕዳር ወረዳታትን ከተማታትን ኣብ ዞባ ወላይታ

ቑጽሪ	ወረዳታት	ርዕሰ ከተማ
1	ኣባላ ኣባያ	ፖራቾ
2	ባይራ ኮይሻ	ባቁሎ ሰይኖ
3	ቦሎሶ ቦምቤ	ቦምቤ
4	ቦሎሶ ሶሬ	ኣራካ *
5	ዳሞታ ጋሌ	ቦዲቴ *
6	ዳሞታ ፑላሳ	ሻንቶ
7	ዳሞታ ሶሬ	ጉኑኖ *
8	ዳሞታ ወይዴ	ባዴሳ
9	ዱጉና ፓንጎ	ቢጣና
10	ሆቢቻ	ሆቢቻ ባዳ
11	ሁምቦ	ጣባላ *
12	ካዎ ኮይሻ	ላሾ
13	ክንዶ ዲዳዬ	ሃላሌ
14	ኪንዶ ኮይሻ	ባሌ ሀዋሳ *
15	ኦፋ	ጋሱባ *
16	ሶዶ ዩሹዋ	ዎላይታ ሶዶ *

* ምምሕዳራት ከተማ፣ ንኹሉ ምምሕዳራዊ ዕላማታት ከም ወረዳ ዝቑፀራ።

ቁጠባ

ሕርሻ መነባብሮ ልዕሊ 90% ህዝቢ ገጠር እዩ። ምህርቲ እንስሳታት መመላእታ ምህርቲ ዝራእቲ ኮይኑ፡ ብዝሒ ጥሪት ወላይታ ብግምት ደው ዝበለ ህዝቢ 685,886 ከብቲ፡ 87,525 በጊዕ፡ 90,215 ኣጣል፡ 1951 ኣፍራስ፡ 669,822 ደርሆን 38,564 ቆፎ ንህቢን እዩ። ሓረስቶት ብፍርያት ጥሪት ፍሉጣት ኮይኖም፡ ብዓብላሊ መልክዑ ከብቲ ብኦርጋኒክ ስጋ ከብትን ሓርጭን እዮም። ኣብ ውሽጢ ዓዲ/ኣብ ገዛ ዝስራሕ መመላእታ ቀለብ/ኮንሰንትሬት (እኽሊ እኽሊ፣ ሱርን ቱበርን ዝራእቲ)፣ ተረፍ መረፍ ገዛ፣ ሳዕሪ ብምጥቃም ብፍሉይ ዝለማመዱ ብዕራይ ናይ ምስባሕ ነዊሕ ልምዲ ኣለዎም። ሶዶ መፍረ ፀባ እውን ዕብየት ምህርቲ ፀባ ንምምዝጋብ ሓያል ዓቕሚ ካብ ዘለዎም ከባቢታት ሓደ እዩ። ቆሎ፣ ሃሪኮት፣ ታሮ፣ ሽኮር ድንሽ፣ ኤንሰት፣ ባናና፣ ኣቮካዶ፣ ማንጎን ቡንን ኣብ ወላይታን ከባቢኣን ንዝርከቡ ንኣሽቱ ሓረስቶት ዓቢ ረብሓ ዘለዎም ቀንዲ ኣእካል እዮም። ካሳቫ እውን ኣብዚ ግዜ እዚ ይዕምብብ ኣሎ። ምፍራይ እኽሊ፣ ሱር ዝራእቲ፣ ኤንሰት ፣ ቡን ዘጠቓልል ዝተሓዋወሰ ሕርሻ ይግበር። ኤንሰት ኣብ ቁጠባ መግቢ ወላይታ ኣገዳሲ ባእታ ኮይኑ ከም ቀንዲ መግቢ ወይ ሓባራዊ መግቢ ኮይኑ ይሰርሕ። መሬት ኣዝዩ ውሑድ ኣብ ዝኾነሉን ከም ሳዕቤኑ ድማ ትሑት ቀውዒ እኽሊ ኣብ ዝኾነሉን ልዑል ምህርቲ ዘለዎ ኤንሰት ንውሕስነት መግቢ ገለ ዕድል ይህብ። ኤንሰት ድርቂ ዝጻወር ባህርያቱ እውን ተፈታዊ እዩ።

እንስሳታትን ዕንባባታትን

ኣብ ወላይታ ዝርገሐ ዓሌታት እንስሳታት እውን ዝተፈላለየ እዩ። ማእከላይ ደረጃ መጥበውቲ ዝዓብለሉ ኮይኖም፡ ውሑድ ቁጽሪ በላዕቲ ሳዕሪን ውሑዳት ኣብ ዙርያዊ ዓይነታትን ኣለዎም። ኣብ ምሉእ ዓመት፡ ዩካሊፕተስ፡ ጽሕዲ፡ ኣካሽያ፡ ማግኖልያ፡ ኣግራብ ሓዊን ዓበይቲ ሲካሞርን ጎኒ ጎኒ ናይ ሓሶት ኣግራብ ባናና (በወላይትኛ፣ ኡታ) ብሓባር ይነብሩ። ሳዕሪ ኣብ ምዝዛም ርጥብ ወቕቲ ሰለስተ ሜትሮ ቁመት ክበጽሕ ይኽእል እዩ። እቶም ማሕበረሰባት ብገዘፍቲ ግራውቲ እኽልን ልዕሊ ኩሉ ድማ ከም መርኣዪ ሃብቶም ኮይኖም ዘገልግሉ ዓበይቲ መትከላት ጡጥ ዝተኸበቡ እዮም። ኣብዚ መሬት ጡጥ፡ ማንትል ኢትዮጵያ ዝፍጠረሉ፡ እዚ ተኽሊ ዝስስነሉ፡ ምስ ቡን ተደሚሩ፡ ምንጪ ህሉው ሃብቲ ኢትዮጵያ ኮይኑ፡ ኣብ ቀረባ እዋን ድማ ቀንዲ ሸቐጥ ሰደድ እታ ሃገር ክኸውን እዩ። ቆሎ፡ ስርናይ፡ ዱራ፡ ስገምን ቴፍን ኩሎም ኣብቲ ከባቢ ይበቁሉ። ብዙሓት ካብኣቶም ኣብ ዓመት ክልተ ግዜ ክዕጸዱ ይኽእሉ እዮም። ኩሎም ኣግራብ ማእከላይ ባሕሪ ዓመት ምሉእ ፍረ የፍርዩ: ወይኒ: ኣፕል: ፐር: ፍረታት: ኣፕሪኮት: ኣራንሺ: ታንጀሪን: ባናና: ፓፓዮ: ኣቮካዶ: ወዘተ።

ፍሉጣት ሰባት

• ለገሰ ሞታ ባራታ ኣመሓዳሪ ሃገራዊ ባንኪ ኢትዮጵያ ኣብ ግዜ ስርዓት ደርጊ
• ስምኦን ጋሎር፡ ዋና ኣመሓዳሪ ዞባ ኢሉባቦርን ሰሜን ኦሞን እዩ ነይሩ።
• ካዎ ሞቶሎሚ ሳቶ ፡ መስራትን ሓደ ካብቶም ፍሉጣት ንጉስ ንግስነት ወላይታ ። ንመብዛሕትኡ ክፋል ናይ ሕጂ ኢትዮጵያ ኣብ 12thc ኣብ ትሕቲ ንግስነት ዳሞት ኣመሓዲሩ ።
• ካዎ ኦጋቶ ሳና ፡ ምስ ስርወ መንግስቲ ትግረ ካብ ዝነበሩ ፍሉጣት ንጉስ ንግስነት ወላይታ ሓደ እዩ ነይሩ።
• ካዎ ሳና ቱበ ፣ ኣብ ግዜ ንግስነት ወላይታ ካብ ስርወ መንግስቲ ወላይታ ትግረ 9ይ ንጉስ እዩ ነይሩ።
• ካዎ ጦና ጋጋ ናይ መወዳእታ ንጉስ ንግስነት ወላይታ . ካብቶም ዓበይቲ ተዋጋእትን ሓያላትን ንጉስ ወላይታ ምዃኑ ዝእመን። ሰራዊቱ ንሓይልታት ንጉስ ሚኒሊክ ሽዱሽተ ግዜ ስዒሩ ብ1896 ብውሁድ ሓይልታት ሚኒሊክን ኣባ ጅፋርን ተሳዒሩ።
• ፍሬው ኣልታየ ፡ ኢትዮጵያዊ ፖለቲከኛን ካልኣይ ዋና ኣመሓዳሪ ዞባ ወላይታን።
• ሃይለማርያም ደሳለኝ ( እንጂኔር ) ቀዳማይ ሚኒስትር ኢትዮጵያ ነበር
• ሳሙኤል ኡርካቶ ( ፒኤችዲ ) ኮሚሽነር ኮሚሽን ፀረ-ብልሽውና ፌደራልን ሚኒስትር ሚኒስቴር ሳይንስን ላዕለዋይ ትምህርትን ኮይኖም እውን ኣገልጊሎም እዮም።
• ተሾመ ቶጋ ፡ ኣምባሳደር ኣብ ቻይና
• ሮማን ተስፋይ – ቀዳመይቲ እመቤት ኢትዮጵያ (2012–2018)። ኣብ ዝሓለፈ እዋን ኣብ ፕሮግራም ልምዓት ሕቡራት ሃገራትን ካልኦት ኣብያተ ጽሕፈታትን ላዕለዎት ናይ ምሕደራ ጽፍሕታት ሒዛ ነይራ
• ሳንቾ ገብረ ኢትዮጵያዊ ደራፋይ፡ ኮርዮግራፈርን ሳዕሳዒትን።
• ጊልዶ ካሳ ኢትዮጵያዊ ኣፍራዪ መዝገብ፡ ደራሲ ደርፍን ደራፋይን።
• ካሙዙ ካሳ ኢትዮጵያዊ ኣወሃሃዲ ሙዚቃን ደራስን ደርፍታት።
• ተኽለወልድ ኣትናፉ ንኣስታት ክልተ ዓሰርተታት ዓመታት ብሃገራዊ ባንክ ኢትዮጵያ ዘመሓድር ኢትዮጵያዊ ፖለቲከኛ።
• መንግስቱ ሃይለ ማርያም ኢትዮጵያዊ ወተሃደርን ፖለቲከኛን ካብ 1977 ክሳብ 1991 ሓላፊ ሃገረ ኢትዮጵያ ፡ ካብ 1984 ክሳብ 1991 ድማ ዋና ጸሓፊ ሰልፊ ሰራሕተኛታት ኢትዮጵያ ዝነበሩ።
• ጌታሁን ጋረደው (ፒኤችዲ)፤ ዋና ዳይረክተር በዓል መዚ ሓለዋ ከባቢ ሚኒስተር ስቴት ነበር ኣብ ሚኒስትሪ ትምህርቲ
• የሹሩን ኣለማየሁ ፣ (ፒኤችዲ)፤ ምክትል ዋና ዳይሬክተር ኢንስቲትዩት ሳይንስን ቴክኖሎጅን ህዋ ኢትዮጵያ፣ መራሒ ጋንታ ቀዳማይ ጉጅለ ልምዓት ሳተላይት ኢትዮጵያ እዩ።
• ቸርነት ጉግሳ ፡ ኢትዮጵያዊት ፕሮፌሽናል ኮይና ምስ ክለብ ፕሪምየር ሊግ ኢትዮጵያ ሴንት ጊዮርጊስን ሃገራዊት ጋንታ ኢትዮጵያን ትጻወት።