ፍልስፍና
ፍልስፍና ዝብል ቃል ካብ ግሪኽ ዝመጸ እዩ። ፊሎስ ውህደት ፍቕርን ሶፎስን (ጥበብ) እዩ። ቃል ብቓሉ ፍቕሪ ስነ-ጥበብ ወይ ፍቕሪ ስነ-ጥበብ ተባሂሉ ክትርጎም ይከኣል። ስለዚ ፍልስፍና ፍልጠትን ሓቅን ጥበብን ምፍቃር እዩ። T ከም ንምምርማር ክትርጎም ይኽእል እዩ። ኣብታ ባንድ ናብ ጥበብ ዝስሕብ፡ ንጥበብ ዝፈቱ፡ ጥበብ ዝመልአ ሰብ የመልክት። ል ንጥበብ ይፈቱ ንኻልኦት ከም ዝፈትውዋ ይገብር ንምባል እውን ይጥቀመሉ። እዚ ክፋል ናይቲ መጽናዕቲ ብቐንዱ ንነገራት ብግምታዊ መንገዲ ክምርምሮም ይፍትን።
እንታይነት ፍልስፍና ንምፍላጥ ዝሓተቶም ቀንዲ ሕቶታት ንርአ።
ፍልስፍናዊ ሕቶታት
ኣመዓራርይፍልስፍና ዝምርምሮም ሓሙሽተ ቀንዲ ነገራት ህላወ፡ ምኽንያት፡ ፍልጠት፡ ሓቅን ጽባቐን እዮም። ንዘመናት ንፈላስፋታት ካብ ዘሸገሩ ሕቶታት ሓደ</br>
- እቲ ሓቂ እንታይ እዩ? ሓደ ርእይቶ ሓቂ ድዩ ሓሶት ንምንታይን ብኸመይን ንፈልጥ? ስነ-ጥበብ እንታይ እዩ?
- ብጽሕና ምዃን ይከኣል ድዩ፧ ከም እንፈልጥ ብኸመይ ንፈልጥ፧ ንቕሓት ዝከኣል እንተኾይኑ እንታይ ይፍለጥን ዘይፍለጥን? ዘይትፈልጦ እንተፈሊጥካ ዘይትፈልጦ ከመይ ጌርካ ትፈልጦ? ክንክእል ንኽእል ኢና።
- ኣብ መንጎ እቲ ሞራላዊን ዘይስነምግባራዊን ፍልልይ ኣሎ ድዩ? ከምኡ እንተኾይኑ እንታይ እዩ እቲ ፍልልይ? ካብ ተግባራትና ኣየናይ እዩ ቅኑዕ? ኣየኖት እዮም ትኽክል ዘይኮኑ? ስነ-ምግባራዊ መለክዒታት ጽኑዓት ድዮም ወይስ ተለዋዋጢ? ብኸመይ ክምገብ ኣለኒ?
- እንታይ እዩ ርኡይ፧ እንታይነት ስጋዊ ነገራት እንታይ እዩ፧ ብሓቂ ገለ ነገራት ብዘይ ምርዳእና ክህልዉ ይኽእሉ ድዮም?
- ጽባቐ እንታይ እዩ? ጽቡቓት ነገራት ካብ ካልኦት ዝፈልዮም እንታይ እዩ፧ ስነ-ጥበብ እንታይ እዩ? ቅኑዕ ጽባቐ ክንረክብ ንኽእል ዲና፧ ይብሉ።
</br>
[[ስዕል:Plato-aristotle.jpg|left|thumb|155x155px| ፕላቶን ኣሪስቶትልን ዝበሃሉ ምዃኖም ይፍለጥ]] እዞም ኣብ ላዕሊ ዝተጠቕሱ ሕቶታት ብቕደም ተኸተል ስነ-መጐታዊ፡ ሳይንሳዊ፡ ስነ-ምግባራዊ፡ ስነ-ህይወትን ስነ-ጽባቐን ተባሂሎም ይፍለጡ። እዚኦም ቀንዲ ሕቶታት እኳ እንተኾኑ፡ እቶም ጥራይ ኣይኮኑን። ብተወሳኺ ኣብ መንጎኦም ገለ ምድብላቕ ይረአ። እቲ ፍሉጥ ግሪኻዊ ፈላስፋ ኣሪስቶትል ፡ ፍልስፍና ፡ ተፈጥሮ ፡ ስነ-ህይወት ፡ ስነ-ህይወት ፡ ሜትሮሎጂን ስነ-ፍልጠት ከዋኽብትን ክፍሊ ፍልስፍና ምዃኖም ይኣምን ነበረ።</br> ካልኦት ፍልስፍናዊ ልምድታት ’ ውን ከም ፍልስፍና ምዕራባውያን ኣብዞም ጉዳያት እዚኣቶም ዘተኮሩ ኣይኮኑን። ፍልስፍና ሂንዱ በዚ መዳይ እዚ ምስ ፍልስፍና ምዕራባውያን ዝመሳሰል እኳ እንተኾነ፡ "ፍልስፍና" ዝብል ቃል ኣብ ቋንቋ ኮርያ ፡ ጃፓንኛ ፡ ወይ ቻይና ክሳብ መበል 19 ክፍለ ዘመን ኣይተራእየን። ብፍላይ ቻይናውያን ፈላስፋታት ካብ ግሪኻውያን ዝተፈልየ ስርዓተ ምደባ ይኽተሉ ነበሩ።
ፍልስፍናዊ ትውፊታት
ኣመዓራርይምዕራባዊ ፍልስፍና
ኣመዓራርይምዕራባዊ ፍልስፍና ካብ ግሪኻውያን እዩ ዝጅምር፣ ቀዳማይ ፈላስፋኦም ድማ ታለስ እዩ . እዚ ሰብኣይ መዓስ ከም ዝነብር ንምፍላጥ ኣጸጋሚ ኣይኮነን። ማለት ኣብ 593 ቅ.ል.ክ. ቅድሚ እዚ ግዜ እዚ ኣብ ሓደ ክፋል ንእሽቶ እስያ (ናይ ሎሚ ቱርኪ ) ሚሌጦስ ከም ዝተወልደ ይፍለጥ ብሰንኪ እቲ ጸሓያዊ ከውሊ ክህሉ እዩ ዝብል ትንቢት። ጣሊዝ ዓለምን ኣብኣ ዘሎ ኩሉን ካብ ማይ ከም ዝተፈጥረ ይኣምን ነበረ ። ብድሕሪኡ ዝመጹ ግሪኻውያን ፈላስፋታት መንገዱ ተኸቲሎም ዓለም ካብ ሓደ ወይ ካብቲ ካልእ ነገር ከም ዝተፈጥረት ይምህሩ ነበሩ። ንኣብነት ኣናክሲሜነስ መበገሲ ዓለም ኣየር ምዃኑ ክዛረብ ከሎ ፡ ሄራክሊተስ ድማ ሓዊ ምዃኑ ገሊጹ። ኣናክሲማንደር እዚ መሰረት ዓለም እዩ ይብል " ኣፔይሮን " ወይ ከምኡ ዝኣመሰለ ነገር ክበሃል ዘይክእል ነገር እዩ ይብል።
ፍልስፍና ምዕራባዊ ዓለም ክሳብ 1900 ዝቐረጹ ፈላስፋታት እዞም ዝስዕቡ እዮም፤
ሶቅራጦስ፡ ኣሪስቶትል፡ ፕላቶ፡ ኣኲናስ፡ ኢራስመስ፡ ማክያቨሊ፡ ቶማስ ሞር፡ ሞንታግ፡ ግሮቲየስ፡ ዲካርት፡ ሆብስ፡ ስፒኖዛ፡ ሎክ፡ ላይብኒዝ፡ በርክለይ፡ ሁም፡ ቮልተር፡ ሩሶ፡ ካንት፡ ሺለር፡ ሄገል፡ ሾፐንሃወር፡ ጆን ኦስቲን፡ ጀይ. ስ. ሚል፡ ኮምት፡ ዳርዊን፡ ማርክስ፡ ኤንገልስ፡ ፍሪድሪክ ነይስ ፣ ዱርክሃይም
ፍልስፍና ምብራቓዊ ዓለም
ኣመዓራርይኢትዮጵያ መበገሲ ፍልስፍና ምብራቓዊ ዓለም እያ። ብፍላይ ሓበሻ ኮኾባ ጀሚኒ ዝኾነት። ደቀባት ሓይሊ ኮኾቦም ተጠቒሞም ናብ ዓለም ዓረብ ብምስጓም ፍልስፍናዊ መንገዲ ምድርና ቀይሮም እዮም።
ፍልስፍና ኣብ እስልምና
ኣመዓራርይ"ሓኪም" حَكِيم ማለት "ለባም" ማለት ክኸውን ከሎ "ሓኪም" حَكِمِين ድማ "ፈራዲ" ማለት እዩ። ክልቲኦም ካብ ግሲ "ሓካም" حَكَمَ ትርጉሙ "ፈራዲ" ዝመጹ እዮም። "ሂክማ" حِكْمَة ማለት "ጥበብ" "ሑክም" حُكْم ድማ "ፍርዲ" ማለት እዩ። ጥበብን ፍርድን ናይ ኣላህ ፣ ናይ ለባምን ፈራድን ባህርያት እዮም። ኣላህ ኣዝዩ ለባም እዩ: 28:9 "ኦ ሙሴ! እንሆ ኣነ ተዓዋቲ *ለባም* ኣላህ እየ። يَٰمُوسَىٰٓ إِنَّهُۥٓ أَنَا الللَّهُ ٱلْعَزِيزُ ٱلْحَكِيمُ 3:6 ኣብ ማህጸን ዝደለየ ይቐርጸካ። ብዘይካኡ ካልእ ኣምላኽ የለን። ሓሞኹሽቲ ናፊ እቲ *ለባም* እዩ። ንሱ እዩ
ኣላህ ንዝደለዮ ልቦና ይህቦ። እቲ ብኣምላኽ ጥበብ ዝተዋህቦ ብሓቂ ብዙሕ ሰናይ ነገር ይወሃቦ፡ 2፡269 * ለሚሻ ሰብ ጥበብ ይህብ። ጥበብ ዝህብ ድማ ብዙሕ ሰናይ ነገር ይወሃቦ። ወነንቲ ኣእምሮ ብኻልኦት ኣይግስሑን እዮም። يُؤْتِى ٱلْحِكْمَةَ مَن يَشَآءُ ۚ وَمَن يُؤْتَ ٱلْحِكْمَةَ فَقَدْ اُوتِىَ خَيْرًۭا كَثيرًۭا ۗ وَمَا يَ ذَّكَرُ إِلَّآ ْوِلُوا ٱلْأَلْببِ ዝብል ረድኤት ንህዝቢ ትግራይን
ኣላህ ንደቂ ሰባት ብስነ-መጎትን ብምኽንያትን ልቦና ይህቦም። እስከ ነዘን ክልተ ቴማታት ስነ-ጥበብ ነጥቢ ብነጥቢ ንርአ፤
ነጥቢ ሓደ
"ኣቅል" ማለት "ሜታኮግኒሽን" ማለት እዩ ረቢ ድማ ኣብ ቁርኣን ፡ "ንልዑል" ይነግረና ፡ لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُون: 12:2 ብርግጽ ንስኻትኩም ምእንቲ ክትርድኡና ቁርኣን ብዓረብ ኣውሪድና ኣለና። إِنَّآ أَنزَلْنَٰهُ قُرْءَٰنًا عَرَبِيًّۭا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ 2:242 በዚ ኸምዚ ኣላህ ነተን ኣያታት *ምእንቲ ክትርድእወን* ይገልጸልኩም። كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ ءَايَٰتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ዝብል ረድኤት ንህዝቢ ትግራይ ንህዝቢ ትግራይ ንህዝቢ ትግራይ ንህዝቢ ትግራይ ንህዝቢ ትግራይ ንህዝቢ ትግራይ
"ክትርድኣኩም" እትብል ቃላት፡ ብኣጽንዖትን ጻዕርን ክንሓስበሉ ዝግበኣና ሓያል ቃል እያ። እቲ ናይ ወዲ ሰብ "ኣእምሮ" ንባዕሉ "ኣእምሮ" ይበሃል። ኣካል ፋካልቲ ስነ ጥበብ እዩ። ደቂ ሰባት ብተፈጥሮኦም ስነ-ጥበብ ይፈትዉ እዮም። "ፍልስፍና" ውህደት ክልተ ቃላት እዩ። "ፊሎስ" φίλος "ፍቕሪ" ከምኡውን "ሶፎስ" σοφός "ጥበብ" ማለት "ፍቕሪ ጥበብ" ማለት እዩ። እዚ ስነ-ጥበብ እዚ፤
ከምዚ ዝኣመሰለ ሓሳባት ዝሓዘ እዩ። ስነ-ጥበብ "ኢደ ጥበብ" ንባዕሉ፡ ስነ-ጥበብ፡ ኢደ-ጥበብ፡ ስነ-ጥበብን ኢደ-ጥበብን፡ ንኣሉታዊ ነገራት እንተተጠቒምሉ፡ "ጠንቋሊ-ኢደ-ጥበብ" ኮይኑ፡ ብኣወንታ እንተተጠቒምካሉ ድማ "ስነ-ጥበብ-ኢደ-ጥበብ" ትምህርቲ እዩ። ኣላህ ከምዚ ይብለና: "ነቲ ክፉእ ኣወግድ" أَفَلَا تَعْقِلُون: 21:10 * ብሓቂ ክብርኻ ኣብኣ ዘሎ መጽሓፍ ኣውሪድናልካ ኣለና፤ ኣይተረድኣካን ድዩ*? ን...
ስለዚ ነዚ ክብርና ዘለዎ ጥበብ ዝመልአ መጽሓፍ ምርዳእ ኣገዳሲ እዩ፤ ህዝቢ ሓዊ "ንሓስቦ" እንተንኸውን፡ ኣነ ኣብ ትካል ነዳዲ ሓዊ ኣይምሃለኹን ኢሎም ይጣዓሱ፡ 67፡10 ሰሚዕና ወይ "ንሓስበሉ"* እንተንኸውን ኣብቲ ትካል ኣይምሃለኹን ይብሉ ናይ ነዳዲ ሓዊ። እና
(ካብ ሓው ዋሂድ ዑመር)