ታሪኽ ኢትዮጵያ

ኢትዮጵያ ሓንቲ ካብተን ብዕድመ ዝጸንሓ ሃገራት ኣፍሪቃ ፤ ምምጻእ ስልጣነ ኢትዮጵያ ካብ ኣሽሓት ዓመታት ዝጸንሐ እዩ። ኣቢሲንያ ወይ ብዝያዳ "ዘ ኢትዮፕያ" ብቐንዱ ብኣምሓሩ ፣ ተጋሩን ኩሽታዊ ዓጋውን ዝቖሙ ሴማውያን ኣቢሲንያውያን (ሓበሻ) እያ ትመሓደር ነይራ። ኣብ ምብራቓዊ ጫፍ ከበሳታት ኢትዮጵያን ካብኡ ንላዕሊ ድማ ቆላታት ከም በዓል ኢፋትን ዓዳልን ዓፋርን ዝኣመሰሉ ሱልጣናታት ዝመስረቱ ሓራሪ /ሓርላ ዝነብሩሉ ቦታ ’ ዩ ነይሩ። ኣብ ማእከላይን ደቡብን ጥንታውያን ሲዳማን ሴማዊ ጉራጌን ፣ ካልኦትን ተረኺቦም። ኣብቲ ግዝኣት ካብተን ቀዳሞት ናብ ስልጣን ዝደየባ መንግስታት ሓንቲ ኣብ መበል 10 ክፍለ ዘመን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ዝነበረት ንግስነት ድ'ምት ኮይና ርእሰ ከተማኣ ኣብ የሃ መስሪታ። ኣብ ቀዳማይ ክፍለ ዘመን ድሕሪ ልደተ ክርስቶስ ንግስነት ኣኽሱማውያን ኣብ ዘመናዊ ክልል ትግራይ ርእሰ ከተማኣ ኣኽሱም ሒዛ ናብ ስልጣን ደይባ ኣብ ቀይሕ ባሕሪ ዓባይ ሓይሊ ኮይና ፣ ንደቡብ ዓረብን መሮንን ከባቢኣን ኣግዚኣ። ኣብ መጀመርታ ራብዓይ ክፍለ ዘመን ኣብ ዘመነ ኢዛና ፡ ክርስትና ከም መንግስታዊ ሃይማኖት ተኣዊጁ ድሕሪ ነዊሕ ከይጸንሐ፡ ግዝኣት ኣኽሱማውያን ምስ ምልዓል እስልምና ኣብ ሓውሲ ደሴት ዓረብ ናብ ውድቀት ወዲቑ፡ ቀስ ብቐስ ንግዲ ካብ ክርስትያናዊ ኣኽሱም ኣርሒቑ። ኣብ መወዳእታ ተነጺላ፡ ቁጠባኣ ሸተት ኢሉ ኣኽሱም ኣብ ልዕሊ እቲ ክልል ዝነበራ ንግዳዊ ዕብለላ ኣብቂዑ። ኣኽሱማውያን ስርወ መንግስቲ ዛግዌ ቦታ ሂቦም ፣ ኣብ መበል 13 ክፍለ ዘመን ንሰሎሞናዊ ስርወ መንግስቲ ቅድሚ ምሃቦም ሓድሽ ርእሰ ከተማ ኣብ ላሊበላ መስሪቶም። ኣብ መጀመርታ ዘመነ ሰሎሞን ኢትዮጵያ ወተሃደራዊ ጽገናን ሃጸያዊ ምስፍሕፋሕን ብምግባራ ንቀርኒ ኣፍሪቃ ክትዕብለል ኣኽኢልዋ ።

ማእከላይ ዘመን ካርታ ኢትዮጵያ፡ ኣብ ዘመናዊ ኣዲስ ኣበባ እትርከብ ጥንታዊት ዝጠፍአት ከተማ ባራራ ሓዊስካ

ስነ-ቓል ስነ-ቓል

ኣብ ሰሜን ኢትዮጵያ ዝርከብ ዘላሊ ኢበክስ፡ ኣብ ከባቢ ቀዳማይ ክፍለ ዘመን ቅድሚ ልደተ ክርስቶስ ኣብ ድ'ምት ዝተፈጥረ ክኸውን ይኽእል እዩ።

እቲ ናይ ግሪኽ ስም Αἰθιοπία (ካብ ፣ Aithiops ፣ "ኢትዮጵያዊ") ውሁድ ቃል ኮይኑ፡ ድሒሩ ካብ ዝብሉ ናይ ግሪኽ ቃላት ከም ዝተረኽበ ተገሊጹ ከምኡውን ( aithō "ኣነቃጽል" + ōps "ገጽ")። ብመሰረት ሊደል-ስኮት ጆንስ ግሪኽ-እንግሊዝኛ ሌክሲኮን ፡ እቲ ስያመ ብግቡእ ብመልክዕ ስም ዝነደደ ገጽ ፡ ብመልክዕ ቅጽል ድማ ቀይሕ-ቡናዊ ተባሂሉ ይትርጎም። ጸሓፊ ታሪኽ ሄሮዶተስ ነዚ መጸውዒ እዚ ነቶም ሽዑ ኣብ ውሽጢ ኤኩሜን (ንኽነብረሉ እትኽእል ዓለም) ዝፍለጡ ክፋላት ኣፍሪቃ ንደቡብ ሰሃራ ንምምልካት ተጠቒሙ። እቲ ቀዳማይ ምጥቃስ ናይዚ ቃል ኣብ ጽሑፋት ሆሜር ዝርከብ ኮይኑ፡ ንኽልተ ጉጅለታት ህዝቢ ንምምልካት ይጥቀመሉ፡ ሓደ ኣብ ኣፍሪቃ ሓደ ድማ ኣብ ምብራቕ ካብ ምብራቓዊ ቱርኪ ክሳብ ህንዲ። ኣብ ጥንቲ ፡ ኢትዮጵያ ዝብል ስም ብቐንዱ ብዛዕባ እቲ ኣብ ጐልጐል ላዕለዋይ ኣባይ ዝመደበሩን ካብ ግብጺ ንደቡብ ዝርከብን ዘመናዊ ህዝቢ ሱዳን ዝጥቀመሉ ዝነበረ ኮይኑ ፡ ኩሽ’ውን ይበሃል ፡ ቀጺሉ ድማ ብካልኣይ ደረጃ ብዛዕባ ትሕቲ ሰሃራ ኣፍሪቃ ብሓፈሻ።

መወከሲ ንግስነት ኣኽሱም (ኢትዮጵያ ተባሂሉ ዝተሰየመ) ክሳብ ቀዳማይ ፍርቂ 4ይ ክፍለ ዘመን ድ.ክ. ናይ ሄለኒካውን መጽሓፍ ቅዱሳውን ትውፊታት ብምኽታል ፡ ሞኑመንተም ኣዱሊታኑም ፡ ኣብ 3ይ ክፍለ ዘመን ዝተጻሕፈ ናይ ሃጸይነት ኣኽሱማውያን፡ ገዛኢ ኣኽሱም ብሸነኽ ምዕራብ ብግዝኣት ኢትዮጵያን ሳሱን ዝተጎልበበ ከባቢ ከም ዘመሓድር ይሕብር። ኣኽሱማዊ ንጉስ እዛና ኣብ መወዳእታ ንኑብያ ስዒሩ። ኣብ ዝቐጸለ ክፍለ ዘመን፡ ሓደ ግዕዝ ትርጉም ናይቲ ናይ ኤዛና ጽሑፍ፡ Aἰθίοπες ምስቲ ድምጺ ዘይብሉ Ḥbšt and Ḥbśt (Ḥabashat) ማዕረ ኮይኑ፡ ንመጀመርታ ግዜ ነበርቲ ከበሳ ኣኽሱም ዘመልክት እዩ። እዚ ሓድሽ ኣጋንንታዊ ስም እዚ ብድሕሪኡ ብቋንቋ ሳባኛ ሕብስ (‘ኣሕባሽ) ፡ ብዓረብኛ ድማ Ḥኣባሻ ተባሂሉ ተተርጐመ .

ኣብ መበል 15 ክፍለ ዘመን ኣብ መጽሓፍ ኣክሱም ገዕዝ ፡ እቲ ስም ንሓደ ኢቲዮፕስ ዝተባህለ ኣፈ-ታሪኽ ውልቀ-ሰብ ተዋሂቡ ኣሎ። ንሱ ካብ መጽሓፍ ቅዱሳዊ ወጻኢ ዝኾነ ወዲ ኩሽ ወዲ ሃም እዩ ነይሩ ፣ ንከተማ ኣክሱም ከም ዝመስረተ ይንገር ።

ብእንግሊዝኛ፡ ብሓፈሻ ድማ ካብ ኢትዮጵያ ወጻኢ፡ እታ ሃገር ብታሪኽ ኣቢሲንያ ተባሂላ ትፍለጥ ነይራ። እዚ ስያመ - ስያመ ’ ዚ ካብቲ ላቲናዊ መልክዕ ጥንታዊ ሓባሽ ዝተረኽበ ’ ዩ።

ከምኡውን ርአ

ቤታ እስራኤል ሞደል:Sectionlink ታሪኽ ኣይሁድ ኣብ ኢትዮጵያ ገዛእቲ ኢትዮጵያ ሃጸይ ኢትዮጵያ ዝርዝር ሃጸያት ኢትዮጵያ ኦም ስድራቤት ሃጸይ ዝርዝር መራሕቲ መንግስቲ ኢትዮጵያ ዝርዝር ፕረዚደንታት ኢትዮጵያ ሰብኣዊ መሰላት ኣብ ኢትዮጵያ ባርነት ኣብ ኢትዮጵያ ኣዲስ ኣበባ ታሪኽን ናይ ግዜ መስመርን። ባህሊ ኢትዮጵያ ፖለቲካ ኢትዮጵያ ሃይማኖት ኣብ ኢትዮጵያ ናይ ኢትዮጵያ ታሪኽ ምጽሓፍ ቁጠባዊ ታሪኽ ኢትዮጵያ

ጣልያናውያን ኢትዮጵያ ንግስነት ጅማ ንኡሳን ዞባታት ኢትዮጵያ ዝርዝር ቅሪተ-ኣካላት ፍልቀት ደቂ ሰባት ዝርዝር ጉጅለታት ዓመጽቲ ኣብ ኢትዮጵያ ህዝቢ ኢትዮጵያ ፖለቲካዊ ታሪኽ ምብራቕ ኣፍሪቃ ኣውራጃ XVII (ሳትራፒ)